Phát triển công nghiệp văn hóa - “Chìa khóa” mở “kho báu di sản”, phát huy sức mạnh văn hóa, con người vùng đất Cố đô Hoa Lư vì sự phát triển nhanh, bền vững

Công nghiệp văn hóa là ngành kinh tế lấy tài nguyên văn hóa làm nguồn lực cơ bản, lấy đổi mới sáng tạo làm giá trị cốt lõi, lấy sản xuất hàng hóa bằng phương thức công nghiệp làm động lực thúc đẩy; nhằm bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa, tạo ra của cải cho xã hội, nâng cao thu nhập, giải quyết việc làm, gia tăng sức mạnh mềm, khẳng định thương hiệu địa phương, thương hiệu quốc gia. Sản phẩm công nghiệp văn hóa mang các đặc trưng nổi bật là tính giải trí, tính sáng tạo, tính hàng hóa và phương thức sản xuất công nghiệp.

Tính giải trí thể hiện sản phẩm công nghiệp văn hóa hướng vào thỏa mãn nhu cầu giải trí của con người, thông qua tính giải trí để truyền bá các giá trị tư tưởng, đạo đức, văn hóa, nghệ thuật, thẩm mỹ. Tính giải trí của sản phẩm công nghiệp văn hóa dựa vào giá trị sáng tạo văn hóa-nghệ thuật khác biệt hoàn toàn với các hình thức giải trí tầm thường. Trong xã hội công nghiệp, con người thường chịu nhiều áp lực của cạnh tranh, đối mặt với nhiều rủi ro, nên xuất hiện ngày càng lớn nhu cầu văn hóa-giải trí để cân bằng cuộc sống, tái sản xuất sức lao động, nhất là thông qua du lịch, thể thao, điện ảnh, nghệ thuật biểu diễn…

Tính sáng tạo làm nên giá trị cốt lõi của mọi sản phẩm văn hóa nói chung và sản phẩm công nghiệp văn hóa nói riêng. Trong đó, sản phẩm công nghiệp văn hóa muốn trở thành hàng hóa đòi hỏi tính sáng tạo đa diện, từ sáng tạo sản phẩm, sáng tạo quy trình, sáng tạo mô hình kinh doanh đến sáng tạo thị trường mới trên ngành hàng cũ. Tất nhiên, trong tổng thể tính sáng tạo đó thì sáng tạo nội dung sản phẩm làm nên giá trị cốt lõi, còn sáng tạo trên các bình diện khác đóng vai trò làm cho sản phẩm công nghiệp văn hóa được thương mại hóa, phân phối hiệu quả, chiếm lấy trái tim và khối óc của công chúng, làm cho khách hàng sẵn sàng chi tiêu tài chính cá nhân để giành được cơ hội trải nghiệm, tận hưởng.

Tính hàng hóa được thể hiện ở các hoạt động đầu tư, sản xuất, phân phối, tiêu dùng sản phẩm. Công nghiệp văn hóa bị chi phối bởi quan hệ thị trường, nhất là các quy luật giá trị, cung cầu, cạnh tranh… Giá trị các sản phẩm công nghiệp văn hóa thường mang tính vô hình, nhiều khi không thể phản ánh đầy đủ ở giá cả, mà được đo lường bằng các công cụ gián tiếp, như giá trị quyền sở hữu trí tuệ, bản quyền, thương hiệu, khả năng lan tỏa. Các hàng hóa mang tính công ích, dù do các đơn vị sự nghiệp công lập cung ứng hoặc ủy quyền cho tư nhân cung cấp theo hình thức hợp tác công tư (PPP), đều phải tính đúng, tính đủ chi phí “đầu vào” cấu thành giá cả hàng hóa-dịch vụ.

Trong xu hướng rút ngắn khoảng cách giữa khu vực sản xuất vật chất và khu vực sản xuất phi vật chất, giữa giá trị hữu hình và giá trị vô hình, thành tựu khoa học và công nghệ ngày càng được ứng dụng rộng rãi, các ý tưởng đổi mới sáng tạo được thương mại hóa nhanh chóng… thì việc thu hút tư nhân tham gia đầu tư theo hình thức đối tác công tư vào phát triển công nghiệp văn hóa rất phổ biến, nhất là mô hình “sở hữu công, quản trị-vận hành-khai thác tư” đối với các nguồn tài nguyên văn hóa thuộc sở hữu nhà nước.

Tính công nghiệp thể hiện từ ươm mầm ý tưởng, tổ chức sản xuất, phân phối, thương mại hóa, marketing sản phẩm đến thúc đẩy tiêu dùng thông qua quy trình công nghiệp, vai trò quản trị doanh nghiệp và ứng dụng thành tựu khoa học, công nghệ. Khởi nghiệp đổi mới sáng tạo khiến hoạt động quản trị đóng vai trò quyết định ươm mầm, phát triển các ý tưởng sáng tạo và thương mại hóa ý tưởng sáng tạo, kết nối giữa sáng tạo nội dung với sáng tạo mô hình kinh doanh, sáng tạo thị trường mới, sáng tạo công nghệ. Điều đó không chỉ mang lại những sản phẩm công nghiệp văn hóa được hình thành theo phương thức sản xuất dây chuyền hàng loạt, mà còn thúc đẩy công nghiệp hóa các ngành nghề thủ công mỹ nghệ truyền thống.

Phát triển công nghiệp văn hóa mới cho phép Ninh Bình phát huy tối đa tiềm năng khác biệt, lợi thế cạnh tranh, bản sắc địa phương; tạo hệ sinh thái chuyển đổi sang du lịch cao cấp, chi tiêu lớn, lưu trú dài ngày; thực hiện đổi mới mô hình tăng trưởng, cơ cấu lại nền kinh tế theo hướng “xanh, bền vững, hài hòa” dựa trên nền tảng khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo; nâng tầm vị thế Ninh Bình trở thành trung tâm du lịch, công nghiệp văn hóa, giải trí của vùng, quốc gia và quốc tế.

Là địa phương sở hữu cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp, di sản văn hóa đồ sộ, phong phú, đặc sắc, vị trí địa lý thuận lợi, tỉnh Ninh Bình có nhiều tiềm năng khác biệt, lợi thế cạnh tranh để phát triển du lịch, công nghiệp văn hóa, công nghiệp giải trí. Trong bối cảnh nơi này hay nơi khác bị cuốn theo mô thức công nghiệp hóa, đô thị hóa cổ điển mà gây hại tới môi trường tự nhiên, thôn tính di sản,… thì Ninh Bình làm khá tốt công tác bảo vệ môi trường thiên nhiên, hồi sinh di sản, còn nhiều dư địa và không gian cho phát triển kinh tế xanh, bền vững, hài hòa dựa trên tài nguyên di sản và động lực đổi mới sáng tạo. Công nghiệp văn hóa mang đặc trưng của kinh tế sáng tạo, cho phép phát huy tối đa tiềm năng khác biệt, lợi thế cạnh tranh, không chỉ tạo ra của cải, gia tăng thu nhập, giải quyết việc làm, mà còn gắn kết chặt chẽ giữa phát triển kinh tế với bảo tồn di sản, bảo vệ thiên nhiên, khẳng định bản sắc địa phương. Hơn nữa, du lịch tỉnh Ninh Bình chỉ có thể bứt phá vươn lên trở thành ngành kinh tế mũi nhọn khi gắn kết chặt chẽ với hệ sinh thái công nghiệp văn hóa, hình thành nên quan hệ cộng sinh, bổ sung lợi thế cho nhau, bù đắp thiếu hụt lẫn nhau.

Sau hơn 30 năm tái lập tỉnh, Ninh Bình đã đạt được nhiều thành tựu chuyển đổi phương thức phát triển từ “nâu” sang “xanh”, nhất là định hình một số yếu tố nền tảng của công nghiệp văn hóa, như phát triển du lịch văn hóa, tổ chức sự kiện, kinh tế di sản, kinh tế thể thao… Tuy vậy, đứng trước thời kỳ phát triển mới, các lĩnh vực nêu trên đều gặp trần giới hạn, như giữa phát triển sản phẩm du lịch khai thác tài nguyên di sản “thô” với phát triển các sản phẩm “tinh” dựa trên năng lực khởi nghiệp đổi mới sáng tạo; giữa duy trì các loại hình du lịch cảnh quan, du lịch di sản chiếm thời gian lưu trú ngắn, chi tiêu thấp với du lịch trải nghiệm các sản phẩm đổi mới sáng tạo, du lịch nghỉ dưỡng chiếm thời gian lưu trú dài ngày, chi tiêu cao; giữa phát triển văn hóa, thể thao theo phương thức truyền thống với chuyển đổi sang phương thức sản xuất hàng hóa, quy trình công nghiệp, ứng dụng công nghệ cao.

Chậm phát triển các công viên sáng tạo theo chuyên đề/chủ đề; chưa khai thác được đầy đủ các giá trị di sản kinh tế nông thôn, kinh tế đô thị; còn thiếu những phân ngành kinh tế thể thao mang lại giá trị gia tăng cao, thương hiệu mạnh (như bóng đá, đua ngựa, đua xe công thức 1…); thiếu tư duy, tầm nhìn và chiến lược phát triển kinh tế di sản, kinh tế bảo tàng, kinh tế truyền thông, nghệ thuật hình ảnh, công nghiệp mỹ thuật, thiết kế sáng tạo; chưa có cơ chế, chính sách thu hút đầu tư phát triển các ngành công nghiệp văn hóa số… Hoạt động khởi nghiệp sáng tạo các ngành công nghiệp văn hóa, giải trí chưa được nhận thức đầy đủ và chưa được đặt đúng tầm mức, thiếu vai trò kiến tạo thúc đẩy, hỗ trợ mạnh mẽ từ phía chính quyền.

Phân định các ngành công nghiệp văn hóa không giống nhau giữa các quốc gia, các tổ chức quốc tế, thậm chí giữa các địa phương. Chiến lược và chính sách phát triển công nghiệp văn hóa của Ninh Bình phải dựa vào thực tiễn địa phương để xác định các bộ phận cấu thành với 10 phân ngành sau: (i) Du lịch văn hóa; (ii) Công nghiệp tổ chức sự kiện-nghệ thuật biểu diễn; (iii) Công nghiệp thể thao; (iv) Công nghiệp điện ảnh-phim trường; (v) Kinh tế di sản và kinh tế bảo tàng; (vi) Đồ thủ công mỹ nghệ, hàng lưu niệm du lịch gắn với làng nghề truyền thống; (vii) Kinh tế truyền thông và nghệ thuật hình ảnh (truyền hình, video, quảng cáo, hội họa, điêu khắc, nhiếp ảnh); (viii) Thiết kế thời trang (cổ phục, tân cổ phục, thời trang xanh); (ix) Thiết kế mỹ thuật công nghiệp, nội thất, đồ chơi (đồ chơi truyền thống, đồ chơi công nghiệp); (x) Công nghiệp văn hóa số (games online; hình ảnh số; du lịch trải nghiệm đa giác quan; vật lý số cho các di tích, cổ vật; tổ chức sự kiện số; hoạt hình số; âm thanh và âm nhạc số…). Để phát triển công nghiệp văn hóa tỉnh Ninh Bình vừa bảo đảm tính đồng bộ của hệ sinh thái, vừa có trọng tâm, trọng điểm, 10 phân ngành nêu trên được tổ chức thành 5 nhóm ngành như sau:

Nhóm ngành công nghiệp văn hóa-giải trí như công nghiệp biểu diễn, công nghiệp thể thao, công nghiệp điện ảnh,... cần được đẩy nhanh phát triển. Chú trọng thu hút đầu tư phát triển một số sản phẩm nổi trội như phim trường chuyên nghiệp, show diễn đẳng cấp và hiện diện thường xuyên, học viện bóng đá quốc tế, trường đua thể thao... hình thành “sân chơi” hấp dẫn cho những người nổi tiếng trong giới công nghiệp văn hóa-giải trí, làm cho Ninh Bình trở thành trung tâm tổ chức sự kiện nghệ thuật, thể thao, điện ảnh đặc sắc, sở hữu thương hiệu mạnh.

Nhóm ngành công nghiệp văn hóa dựa vào công nghiệp hóa ngành nghề truyền thống (làng nghề thủ công, di sản nông nghiệp đặc hữu, di sản kinh tế nông thôn) gắn với phát huy giá trị di sản quần cư như làng cổ, phố cổ. Phát triển các sản phẩm này dựa vào năng lực làm mới truyền thống, mỹ thuật hóa mỹ nghệ, di sản hóa cộng đồng quần cư (nông thôn và đô thị). Làng nghề truyền thống hướng vào các sản phẩm xanh, sáng tạo, mang bản sắc riêng có, vừa phục vụ xuất khẩu, vừa đáp ứng thị trường hàng lưu niệm du lịch, trải nghiệm của khách hàng. Làng du lịch cộng đồng, quần cư di sản (nông thôn và đô thị)... là một tổ hợp đa chức năng hướng vào sản phẩm mới, quy trình mới, thị trường mới, mô hình kinh doanh mới, dựa trên năng lực làm mới ngành nghề truyền thống và phát huy giá trị di sản làng cổ, phố cổ gắn với thúc đẩy kinh tế ban đêm. Mỗi quần cư di sản làng nghề có nhiều sản phẩm đa dạng dựa trên một sản phẩm cốt lõi gắn với câu chuyện hấp dẫn; thiết kế không gian sáng tạo kích thích trí tưởng tượng, nhu cầu khám phá cái mới; tổ chức nghệ thuật thị giác gợi cảm hứng của du khách; ứng dụng thành tựu khoa học, công nghệ mới để nâng tầm giá trị nghệ thuật của sản phẩm.

Nhóm ngành công nghiệp văn hoá dựa vào sáng tạo nghệ thuật, như kinh tế truyền thông, nghệ thuật hình ảnh, thiết kế thời trang, mỹ thuật công nghiệp-nhóm ngành này có vai trò tạo giá trị nghệ thuật cho mọi sản phẩm công nghiệp văn hóa, giải trí. Kiến tạo thị trường đủ sức hấp dẫn thu hút các doanh nghiệp công nghiệp văn hóa, giải trí thuộc nhóm ngành này mở công ty hoặc văn phòng đại diện tại Ninh Bình. Định kỳ tổ chức lễ hội thời trang; liên hoan điện ảnh, ca nhạc và truyền hình; triển lãm, thi sáng tác hội hoạ, điêu khắc, nhiếp ảnh; mở hội chợ, expo... để thúc đẩy thị trường các sản phẩm công nghiệp văn hóa dựa vào năng lực sáng tạo nghệ thuật.

Nhóm ngành công nghiệp văn hóa số, như du lịch số trải nghiệm đa giác quan; vật lý số cho các di sản, di tích, di vật, cổ vật; trò chơi số; sáng tạo nội dung số (video clip, quà tặng du lịch số, hình ảnh số, ngôn ngữ số, âm nhạc số); tổ chức triển lãm số; tổ chức sự kiện cho nhân vật số... Nhóm ngành này gắn liền với khởi nghiệp đổi mới sáng tạo dựa vào công nghệ số, nhất là ứng dụng dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo, thúc đẩy thương mại hóa, phân phối, tiêu dùng trên các nền tảng xuyên biên giới.

Tạo chuyển biến căn bản nhận thức trong cả hệ thống chính trị và toàn xã hội về phát triển công nghiệp văn hóa, nhất là người đứng đầu các địa phương, cơ quan, đơn vị. Đây là một ngành kinh tế dựa trên tài nguyên văn hóa, đòi hỏi các nhà lãnh đạo, quản lý cũng như doanh nghiệp và người dân phải có nền tảng nhận thức sâu sắc cả về văn hóa và kinh tế, kết hợp chặt chẽ giữa phát triển kinh tế và bảo tồn di sản văn hóa, phát huy sức mạnh mềm của văn hóa và động lực của thị trường để chuyển hóa tài nguyên văn hóa thành của cải cho xã hội, đóng góp vào tăng trưởng, giải quyết việc làm, quảng bá các giá trị văn hóa, giáo dục truyền thống lịch sử, xây dựng thương hiệu địa phương. Cần có những chương trình đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu cho mọi đối tượng về văn hóa và phát triển công nghiệp văn hóa, nhất là những cơ chế, phương thức, vai trò, trách nhiệm các chủ thể, các tác nhân tham gia, nguồn lực đầu tư phát triển… trong điều kiện cụ thể của tỉnh Ninh Bình.

Không giống như sáng tạo văn hóa cổ điển thường xuất phát từ vai trò một cá nhân hoặc một cộng đồng trứ danh (như văn hóa dân gian) thì sáng tạo các sản phẩm công nghiệp văn hóa dựa trên liên kết đa tác nhân giữa những người sáng tạo nội dung văn hóa, nghệ thuật với người sáng tạo mô hình quản trị, phương thức kinh doanh, sáng tạo thị trường, sáng tạo ứng dụng công nghệ,… cùng với sự hỗ trợ khéo léo của nhà nước. Vì vậy, phát triển công nghiệp văn hóa đi đôi với phát triển doanh nghiệp khởi nghiệp dựa trên nền tảng giá trị văn hóa, nghệ thuật, giải trí, thông qua các hình thức như công ty, trung tâm, ban nhạc, hãng phim,… hoạt động theo tính chất doanh nghiệp đổi mới sáng tạo trong các lĩnh vực như du lịch, nghệ thuật biểu diễn, tổ chức sự kiện, điện ảnh, thể thao, kinh tế di sản, thiết kế thời trang, mỹ nghệ truyền thống, mỹ thuật công nghiệp, trò chơi kỹ thuật số, kinh tế truyền thông… Khơi thông các nguồn lực để huy động, phát huy vai trò khu vực tư nhân tham gia các hình thức đầu tư theo đối tác công tư (PPP) trong phát triển công nghiệp văn hóa, giải trí.

Vai trò kiến tạo và hỗ trợ từ phía nhà nước có tầm quan trọng đặc biệt cho phát triển công nghiệp văn hóa, giải trí. Hầu như tài nguyên di sản văn hóa, di sản thiên nhiên thuộc sở hữu nhà nước, cần đến nguồn đầu tư công đủ lớn bảo đảm cho năng lực bảo tồn, phục hồi di sản, đạt ngưỡng bảo đảm khả năng “làm mồi” thu hút tư nhân đầu tư phát triển sản phẩm thương mại và khai thác dịch vụ. Những tài sản thuộc sở hữu cá nhân, nhất là ý tưởng sáng tạo, bản quyền tác giả cần trách nhiệm bảo vệ, bảo hộ của nhà nước, có cơ chế định giá, lượng giá các giá trị vô hình, làm cơ sở cho góp vốn khởi nghiệp, thúc đẩy thương mại hóa. Phát triển các doanh nghiệp kinh doanh trong lĩnh vực công nghiệp văn hóa luôn cần đến vai trò hỗ trợ khởi nghiệp của nhà nước thông qua các chính sách ưu đãi sử dụng đất đai, lập và vận hành trung tâm khởi nghiệp, miễn thuế có thời hạn, hỗ trợ đào tạo nhân lực cùng các chính sách thương mại quốc tế liên quan đến xuất-nhập khẩu văn hóa phẩm, phụ kiện trong các ngành công nghiệp văn hóa.

Phát triển công nghiệp văn hóa, giải trí phải đặt trong thị trường rộng lớn và tầm nhìn toàn cầu về hợp tác giữa các thành phố di sản, các trung tâm công nghiệp văn hóa, giải trí, thông qua đó để thu hút đầu tư, mở rộng thị trường, chia sẻ về công nghệ, kinh nghiệm bảo tồn di sản gắn với thúc đẩy phát triển kinh tế di sản. Chỉ trên cơ sở liên kết, hợp tác rộng rãi mới nâng cao vị thế của Ninh Bình với tư cách là một trung tâm công nghiệp văn hóa, giải trí của vùng, quốc gia và vươn tầm quốc tế.

Những công việc cần làm trước mắt sau khi thành lập thành phố Hoa Lư là xây dựng quy chuẩn kỹ thuật và thương hiệu địa phương của một Đô thị di sản thiên niên kỷ mà ở đó phát triển công nghiệp văn hóa, giải trí vừa tạo nền tảng cho kinh tế đô thị di sản, vừa khẳng định bản sắc riêng có trong quá trình hội nhập quốc tế. Mở rộng hợp tác với các trung tâm công nghiệp văn hóa, giải trí lớn trong nước và quốc tế theo cả chiều quan hệ địa phương-địa phương, doanh nghiệp-doanh nghiệp, địa phương-doanh nghiệp, tạo sân chơi hấp dẫn thu hút giới đầu tư, giới công nghiệp văn hóa, giải trí có uy tín, thương hiệu, tiềm lực đến kinh doanh và hiện diện thường xuyên tại Ninh Bình.

Đi lên, giàu lên, mạnh lên bằng du lịch và công nghiệp văn hóa chính là “chìa khóa” mở “kho báu di sản”, phát huy sức mạnh văn hóa, con người vùng đất Cố đô Hoa Lư. Đây cũng là trách nhiệm báo công, là nghĩa vụ báo đáp các bậc tiền nhân về tài sản văn hóa luôn được hậu thế thừa kế, gìn giữ, không ngừng được bồi đắp, làm giàu bằng năng lực sáng tạo và khát vọng vươn lên vì quê hương phồn thịnh, dân tộc trường tồn, Nhân dân hạnh phúc.