Khảo cổ học- Nền tảng khoa học cho kinh tế di sản phát triển bền vững ở Ninh Bình

Những di vật kể câu chuyện của thời gian

Từ dấu tích cư trú tiền sử, không gian sinh hoạt của cư dân cổ đến kỹ thuật xây dựng Kinh đô Hoa Lư thế kỷ X, các phát hiện khảo cổ không chỉ có ý nghĩa trong công tác bảo tồn di sản mà còn khẳng định vị thế Ninh Bình là vùng đất hội tụ, kết tinh các giá trị nền tảng của văn hóa Việt, tạo cơ sở khoa học vững chắc cho định hướng phát triển kinh tế di sản theo hướng bền vững.

Theo báo cáo của Sở Văn hóa và Thể thao, từ ngày 15/3 đến 30/6/2025, Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh phối hợp với Viện Khảo cổ học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) tiến hành khai quật địa điểm Tường Thành Dền (thôn Chi Phong, xã Trường Yên, thành phố Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình cũ; nay thuộc phường Tây Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình) với tổng diện tích 600m². Trong đó, Khai quật Tường Thành Dền 300m2, gồm 02 hố khai quật; khai quật nghiên cứu Hào Thành Dền 300m2, gồm 01 hố khai quật.

Kết quả của đợt khai quật Thành Dền năm 2025 đã tiếp tục khẳng định về kỹ thuật đắp dựng tường thành Hoa Lư ở thế kỷ X. Cùng với các cuộc khai quật ở tường Đông vào năm 1969, thăm dò tường Dền năm 2018, cuộc khai quật khẩn cấp Tường Đông Bắc năm 2024, cuộc khai quật lần này cho biết về sự thống nhất trong kỹ thuật đắp thành Hoa Lư. Đến nay, đã có thể làm rõ các tường thành nhân tạo ở Hoa Lư đều được đắp trên nền đất có kết cấu khá yếu, lầy thụt, do vậy đều sử dụng kỹ thuật đắp rải thân cây thực vật và gia cố bằng các thanh gỗ kết hợp đóng cọc chống sạt lở. Tường thành được đắp cong hình bán nguyệt hoặc gần hình thang, trong đó sườn ngoài thường được tạo dốc hơn bên trong. Các tư liệu thu được đã được lưu giữ qua các bản ảnh, bản vẽ mô tả kết quả khảo cổ.

Đáng chú ý, toàn bộ hố khai quật đã được số hóa bằng công nghệ quét 3D, phục vụ công tác nghiên cứu, phục dựng trong giai đoạn tiếp theo. Các kết quả này đã góp phần làm rõ hơn diện mạo Kinh đô Hoa Lư dưới Triều Đinh - Tiền Lê ở thế kỷ X, đồng thời giúp nhận diện rõ hơn năng lực thích ứng của cư dân trước điều kiện tự nhiên đặc thù vùng trũng ngập.

Kết quả khảo cổ tại khu vực chùa Bà Ngô, (phường Tây Hoa Lư) Sở Văn hóa và Thể thao phối hợp với Viện Khảo cổ học, Viện Sử học và Đại học Trent (Canada) đã thu được hàng nghìn hiện vật gồm: đồ gốm, sành, gạch ngói, xỉ luyện sắt, xương động vật, hạt cây và mẫu thực vật đã được phát hiện trong các lớp địa tầng có niên đại từ thời Đinh - Tiền Lê. Những cứ liệu này phản ánh một không gian phức hợp, nơi tồn tại song song các hoạt động sinh hoạt thường ngày, luyện kim, gia cố nền đất và giao thương. Điều này đã mở ra một hướng tiếp cận mới trong nghiên cứu không gian sinh hoạt của cư dân Hoa Lư thế kỷ X. Đây là bức tranh đời sống đô thị sớm của kinh đô Hoa Lư hiện lên sinh động, cụ thể, vượt ra ngoài những nhận thức đơn tuyến về một trung tâm chính trị quân sự thuần túy.

Cũng trong năm 2025, Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Ninh Bình phối hợp với Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐHQG Hà Nội) khai quật di tích Mán Bạc, thôn Bạch Liên, xã Yên Thành, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình cũ (nay thuộc xã Đồng Thái, tỉnh Ninh Bình), diện tích khai quật 196m2.

Cuộc khai quật đã làm xuất lộ 3 tầng văn hóa với 2 giai đoạn phát triển liên tục trên một địa tầng dày gần 2m. Trong tầng văn hóa phát hiện 2 mộ táng có di cốt, 1 dấu tích nghi là mộ táng trẻ em không còn di cốt, bếp và đống rác bếp lớn, các hố đất đen và hố cột. Di vật thu được đa dạng về loại hình và phong phú về số lượng với các chất liệu như đá, gốm, xương, vỏ nhuyễn thể. Trong đó, đáng chú ý là mảnh vỡ có thể là mảnh vỡ của nha chương; Các di vật làm từ vỏ điệp có thể là một loại “bích”; Các công cụ làm từ vỏ sò; sưu tập phong phú các công cụ, vũ khí, trang sức bằng vỏ nhuyễn thể, xương và các đồ gốm có hoa văn trang trí đẹp mắt. Qua kết quả khai quật có thể thấy Mán Bạc là di tích cư trú mộ táng, bao gồm 2 giai đoạn phát triển sớm muộn.

Niên đại tương đối thuộc về hậu kỳ đá mới sơ kỳ đồng thau, cách ngày nay 3.500-4000 năm. Với tổ hợp di tích, di vật đa dạng phản ánh đời sống vật chất, tinh thần phong phú, quá trình thích nghi khai thác tự nhiên và các mối quan hệ văn hóa đa chiều. Những phát hiện này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc nghiên cứu lịch sử cư trú, đời sống vật chất, tinh thần của cư dân tiền sử trên vùng đất Ninh Bình.

Có thể thấy, các kết quả khai quật khảo cổ học, khi được đặt trong chỉnh thể không gian văn hóa - lịch sử Ninh Bình, đã góp phần khẳng định: đây là vùng đất có sự hiện diện liên tục của con người qua hàng chục nghìn năm, nơi các lớp văn hóa chồng xếp, kế tiếp và tương tác, tạo nên một bề dày di sản hiếm có. Chính sự liên tục này là yếu tố cốt lõi làm nên giá trị đặc biệt của di sản Ninh Bình, phân biệt với nhiều không gian văn hóa chỉ tồn tại trong những lát cắt lịch sử riêng lẻ.

Nền tảng khoa học cho kinh tế di sản

Trên cơ sở những kết quả khảo cổ học đã được kiểm chứng, vấn đề đặt ra không chỉ là bảo tồn di sản theo nghĩa lưu giữ, mà là phát huy giá trị di sản một cách có trách nhiệm, khoa học và bền vững. Kinh tế di sản, trong cách tiếp cận hiện đại, không đồng nhất với khai thác du lịch đơn thuần, mà là quá trình chuyển hóa tri thức di sản thành giá trị gia tăng cho xã hội, trong khi vẫn bảo đảm tính toàn vẹn và xác thực của di sản.

Những tư liệu khảo cổ tại Ninh Bình cho thấy tiềm năng lớn trong việc xây dựng các sản phẩm văn hóa giáo dục du lịch dựa trên tri thức khoa học. Chính vì thế, định hướng phát triển kinh tế di sản của Ninh Bình đã được đặt trong một tầm nhìn dài hạn, coi di sản là nguồn lực phát triển đặc thù, không thể tái tạo, do đó phải được sử dụng một cách thận trọng. Như đã được khẳng định trong các diễn đàn khoa học và chính sách, di sản không chỉ là đối tượng bảo vệ, mà còn là nền tảng để hình thành các ngành kinh tế văn hóa, công nghiệp sáng tạo và du lịch bền vững, gắn với sinh kế cộng đồng và nâng cao chất lượng sống của người dân địa phương. Bà Quách Thị Hương, Phó phòng Di sản văn hóa, Sở Văn hóa và Thể thao cho biết: Toàn bộ các hố khai quật khảo cổ như Thành Dền, di tích Mán Bạc… đã được số hóa bằng công nghệ quét 3D, tạo ra một bộ dữ liệu chuẩn xác phục vụ nghiên cứu lâu dài và phục dựng khoa học trong tương lai. Việc số hóa hố khai quật, xây dựng bảo tàng tại chỗ, thiết kế không gian diễn giải di sản dựa trên cứ liệu khảo cổ là những hướng đi có cơ sở thực tiễn và khoa học. Đây không phải là sự “trình diễn hóa” di sản, mà là cách thức giúp cộng đồng và công chúng tiếp cận tri thức khảo cổ một cách trực quan, chính xác.

Tuy nhiên, mọi cơ hội phát triển kinh tế di sản chỉ có thể trở thành hiện thực khi được đặt trên nền tảng khoa học vững chắc. Khảo cổ học, với vai trò cung cấp tri thức xác thực về quá khứ, chính là cơ sở để định hình các chiến lược phát triển phù hợp, tránh việc khai thác quá mức, làm biến dạng hoặc làm nghèo giá trị di sản. Trong bối cảnh đó, mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển không phải là sự đối lập, mà là một chỉnh thể thống nhất, trong đó bảo tồn là điều kiện tiên quyết cho phát triển bền vững.

Những kết quả khai quật khảo cổ năm 2025 đã một lần nữa khẳng định rằng Ninh Bình không chỉ là vùng đất giàu di sản, mà còn là không gian văn hóa sống, nơi các thế hệ cư dân đã, đang và sẽ tiếp tục cùng nhau gìn giữ những giá trị được tích lũy qua hàng nghìn năm lịch sử. Di sản, trong nghĩa đó, không phải là “di vật của quá khứ”, mà là câu chuyện của thời gian, một thông điệp rõ ràng được gửi tới hiện tại: Ninh Bình là vùng đất của di sản, cái nôi kết tinh văn hóa Việt; và với nền tảng khoa học vững chắc từ khảo cổ học, vùng đất này đang có đầy đủ điều kiện để trở thành trung tâm phát triển kinh tế di sản của Việt Nam theo hướng bền vững, nhân văn và có trách nhiệm với lịch sử.