Dịch Diệp: Làng cổ nghìn năm

Khởi thủy từ đầu thế kỷ XI dưới triều vua Lý Thái Tổ với tên gọi Dịch Diệp Trang, thôn Dịch Diệp (nay thuộc xã Ninh Giang, Ninh Bình) đã trường tồn qua bao biến thiên lịch sử. Không bị cuốn theo cơn lốc đô thị hóa, nơi đây vẫn lưu giữ trọn vẹn hồn cốt làng Việt cổ. Từ hệ thống đền, chùa, văn chỉ đến những gốc đa, bồ đề trăm tuổi… tất cả kiến tạo nên không gian văn hóa trầm tích, thâm nghiêm cổ kính.

Nhìn từ trên cao, thế đất Dịch Diệp tựa con thuyền lớn đang căng buồm rẽ sóng ra khơi. Mũi thuyền là cổng làng phía Nam, hướng thẳng về phía Biển Đông đón gió. Đuôi thuyền tựa vào phía Tây, gối đầu lên thôn An Lãng, tạo thế vững chãi “tọa sơn hướng thủy”. Qua quy hoạch của Dịch Diệp có thể thấy các bậc tiền nhân chọn đất lập làng đã nghiên cứu cẩn trọng phong thủy với khát vọng vươn mình.

Mỗi người đến với Dịch Diệp còn ấn tượng với con đường làng lát gạch nghiêng đỏ au. Theo các bậc cao niên trong làng, đầu thế kỷ 20, đường chỉ là một hàng đá tảng kê tạm. Đến năm 1942, nhân dân trong làng lát vỉa bằng gạch nghiêng, mặt rộng 2 mét. Sự chỉn chu ấy cho thấy tư duy quy hoạch đi trước thời đại của người Dịch Diệp.

Xưa kia, làng có ba cổng trấn giữ ba phương: Tây, Nam và Đông Bắc. Nay, làng chỉ còn giữ được cổng phía Nam. Cổng làng nối liền với cây cầu cuốn bắc qua sông, xây dựng từ năm 1864 bằng những khối đá xanh nguyên tảng. Cầu đá, cổng gạch, cây đa, bến nước là bộ tứ bình kinh điển của làng quê Bắc Bộ trở nên thân thuộc với nhịp sống người dân địa phương.

Một trong những thiết chế văn hóa quan trọng của thôn là Nhà văn hóa, trước đây vốn là đình làng. Trong nhà văn hóa còn treo bức hoành phi bốn chữ vàng “Thiện Tục Khả Phong” (Tục tốt đáng khen) do vua Tự Đức ban tặng. Bốn chữ vàng khẳng định nền nếp, gia phong và đạo đức của người dân nơi này đã được vun đắp từ xưa.

Cách đó không xa, Chùa làng Cổ Liêu Linh Tự nằm trầm mặc dưới bóng cây bồ đề cổ thụ có tuổi đời khoảng 700-800 năm. Tán cây xòe rộng như bàn tay Phật che chở cho dân làng qua bao kiếp nạn. Trong chùa còn lưu giữ quả chuông cổ đúc năm Gia Long thứ 6 (1818). Đền làng thờ tam vị thành hoàng: Chương Tấu đại vương Nguyễn Công Văn, Lậu Khê đại vương Nguyễn Công Tham và Phạm Vũ đại pháp thiền sư Nguyễn Công Phạm. Trong đền treo hai bức hoành phi “Dịch Diệp Hy Long” và “Tam Linh Hiệp Quyến”, minh chứng cho sự linh thiêng và đoàn kết của cộng đồng.

Đồng chí Trần Duy Hội, Bí thư chi bộ thôn Dịch Diệp chia sẻ: Mặc dù đã trải qua hơn một thiên niên kỷ, Dịch Diệp vẫn giữ được nhiều nét văn hóa truyền thống hiện hữu như bảo tàng sống động. Những giá trị văn hóa truyền thống của quê hương vẫn được lưu giữ, bảo tồn và truyền lại cho các thế hệ con cháu.

Quy hoạch vĩ mô của làng nghiêm ngặt theo phong thủy, nhưng điều đặc biệt ở Dịch Diệp là những cổng nhà cổ. Lối kiến trúc cổng cuốn vòm parabol là “đặc sản” nơi đây. Tùy thế đất, tùy gia cảnh mà vòm cổng cao thấp, rộng hẹp khác nhau, nhưng tất cả đều tuân thủ nguyên tắc hài hòa, cân đối. Hiện tại, thôn còn giữ được 2 ngôi nhà cổ trên 100 năm tuổi và hơn 10 cổng nhà rêu phong.

Là chủ nhân một nếp nhà cổ còn nguyên vẹn, ông Phạm Đức Thắng cho biết: Trước làn sóng bê tông hóa, khi con cháu có ý định phá cổng cũ xây tường bao, tôi kiên quyết gạt đi với tâm niệm giữ cổng đâu đơn thuần là giữ đất, mà cốt lõi là giữ lề lối gia phong, là neo giữ gốc tích của chính mình.

Bên cạnh lớp gạch ngói rêu phong, mạch nguồn Dịch Diệp còn tuôn chảy qua tiếng thoi đưa. Dẫu không còn cảnh “nhà nhà khung cửi” sầm uất như xưa, nhưng hiện nay thôn vẫn duy trì khoảng 20 máy dệt, mỗi máy có 2 lao động cần mẫn canh sợi. Tiếng lách cách thoi đưa giờ đây không đơn thuần là âm thanh của sinh kế, mà đã trở thành nhịp thở của làng. Trong không gian tĩnh mịch, mùi hương sợi mộc hòa quyện cùng hình ảnh những người thợ miệt mài bên khung cửi đã dệt nên một bức tranh quê thuần Việt, nguyên bản và đầy xúc cảm.

Xác định di sản không thể giữ bằng mệnh lệnh hành chính, chi bộ thôn Dịch Diệp đã chọn lối đi riêng: “Dân vận khéo để thay đổi tư duy”. Các đảng viên trong chi bộ thôn kiên trì “gõ cửa từng nhà”, phân tích cho người dân hiểu di sản là tài nguyên không tái tạo. Một công trình bê tông có thể xây dựng bất cứ lúc nào, nhưng vòm cổng cổ khi phá bỏ là vĩnh viễn xóa đi một phần lịch sử. Nhờ đó, ý thức giữ gìn “hồn cốt” cha ông đã thấm sâu vào nếp nghĩ từng gia đình.

Trao đổi về định hướng phát triển du lịch thôn Dịch Diệp, đồng chí Trần Hùng Việt, Chủ tịch UBND xã Ninh Giang cho biết: “Địa phương đang từng bước định hướng xây dựng Dịch Diệp trở thành mô hình về kinh tế di sản. Bảo tồn là gốc rễ, nhưng đích đến là sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế bền vững". Định hướng chiến lược từ chính quyền xã đã mở ra cánh cửa mới cho Dịch Diệp. Nhưng để hiện thực hóa khát vọng biến di sản thành tài sản, địa phương cần thêm những cú hích mạnh mẽ hơn nữa để phá vỡ thế “ốc đảo”. Thay vì chờ đợi hữu xạ tự nhiên hương, địa phương cần chủ động biến tiếng thoi đưa, nếp nhà cổ thành sản phẩm du lịch đặc thù; biến câu chuyện văn hóa thành trải nghiệm trả phí. Khi giải quyết được bài toán “lấy di sản nuôi di sản”, Dịch Diệp sẽ phát huy được giá trị của ngôi làng cổ nghìn năm tuổi.

Thực tế chứng minh, hướng đi này hoàn toàn khả thi bởi Dịch Diệp sở hữu nguồn lực nội sinh vô giá, đó là sự nguyên bản. Chính nét chân quê, chưa bị cơn bão thương mại hóa xâm lấn là thứ “xa xỉ” đối với dòng khách quốc tế. Bà Bùi Thị Nhàn, Giám đốc điều hành chi nhánh Ecohost Hải Hậu nhận định: “Dịch Diệp có từ trường hấp dẫn đặc biệt. Khách nước ngoài có thể ngồi hàng giờ chỉ để ngắm cổng làng hay xem người thợ dệt vải. Họ tìm thấy ở đây sự bình yên hiếm có trong đời sống hiện đại.”

Vẻ đẹp thâm trầm của Dịch Diệp còn biến nơi đây thành “miền đất hứa” trong sổ tay sáng tác của giới văn nghệ sĩ. Hàng năm các bộ môn Nhiếp ảnh và Mỹ thuật (thuộc Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh) thường xuyên tổ chức các chuyến đi thực tế sáng tác ngay tại làng. Đối với họ, Dịch Diệp là phim trường thực cảnh sống động và giàu cảm xúc bậc nhất vùng Sơn Nam Hạ.

Tại các trại sáng tác thực tế, giới nhiếp ảnh chuyên nghiệp nhận định Dịch Diệp sở hữu thứ ánh sáng hiếm gặp. Đặc biệt, vào khoảnh khắc nắng xiên, hệ thống cổng vòm parabol độc bản trở thành “buồng tối” tự nhiên, tạo nên các mảng khối tương phản thị giác mạnh mẽ. Ánh sáng len lỏi qua vòm gạch cũ, in hằn lên lớp rêu phong và nền đá xanh, tạo ra những bức ảnh vừa hư vừa thực.

Đồng điệu với các nhiếp ảnh gia, giới mỹ thuật coi ngôi làng là bảng màu vô tận. Họa sĩ Đặng Khắc Thiềm, người dành nhiều tâm huyết ký họa tại đây, cho rằng màu của Dịch Diệp là màu của hoài niệm, là đề tài và chất liệu sáng tạo đặc sắc.

Trước vận hội mới, ngôi làng cổ đang chuyển mình mạnh mẽ để giải bài toán kép: Bảo tồn nguyên trạng di sản và phát triển kinh tế du lịch. Sự đồng thuận giữa chính quyền và người dân chính là “ngọn hải đăng” dẫn lối, đưa “con thuyền” Dịch Diệp vững vàng trong hải trình mới. Ở đó, văn hóa là niềm tự hào của quá khứ đồng thời trở thành nguồn lực nội sinh, kiến tạo sự thịnh vượng bền vững cho tương lai./.