Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, dân quân tự vệ (DQTV) Việt Nam nói chung, dân quân tự vệ Ninh Bình nói riêng được tổ chức chặt chẽ đã phát huy sức mạnh to lớn, phối hợp với bộ đội chủ lực, bội đội địa phương tạo thành thế trận chiến tranh nhân dân vững mạnh, ngay từ khi mới thành lập, từ các đội du kích tập trung, vũ khí thô sơ, lạc hậu, nhưng trong quá trình vừa chiến đấu vừa xây dựng, lực lượng vũ trang tỉnh đã trưởng thành nhanh chóng, với tinh thần "Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh", lực lượng dân quân tự vệ tỉnh đã cùng toàn dân và các lực lượng chiến đấu và giành chiến công vang dội, cùng với thắng lợi trên các chiến trường cả nước, buộc địch phải rút chạy khỏi Ninh Bình vào ngày 30-6-1954.
Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, lực lượng DQTV tích cực tham gia cải cách ruộng đất, đánh đổ địa chủ phong kiến, khôi phục và đẩy mạnh sản xuất, phối hợp với bộ đội, công an và nhân dân thực hiện tay cày tay súng, tay búa tay súng, chiến đấu liên tục ngày đêm, bắn rơi nhiều máy bay địch; luôn chủ động đánh địch bằng mọi thứ vũ khí, vận dụng các hình thức đánh địch hết sức phong phú, sáng tạo trên khắp 3 vùng chiến lược (vùng rừng núi, vùng nông thôn đồng bằng, vùng thành thị) kết hợp chặt chẽ đấu tranh chính trị với đấu tranh vũ trang, 3 mũi giáp công (quân sự, chính trị, binh vận), hình thành thế trận chiến đấu, phát triển các căn cứ chiến đấu, vành đai du kích, vành đai diệt Mỹ... Lực lượng dân quân Ninh Bình cùng với bộ đội chủ lực đã anh dũng chiến đấu, đánh trả quyết liệt 2 cuộc chiến tranh phá hoại bằng không quân của đế quốc Mỹ, bắn rơi 90 máy bay, trong đó có chiếc thứ 2.700 trên bầu trời miền Bắc, tiêu diệt và bắt sống 5 giặc lái, riêng Trung đội dân quân Kim Đài bắn rơi 5 chiếc, được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng LLVT nhân dân.
Ngày nay, lực lượng DQTV Ninh Bình đã làm nòng cốt cho nhân dân khắc phục hậu quả chiến tranh, tích cực rà phá bóc gỡ bom mìn, giải phóng hàng nghìn ha đất để nhân dân khôi phục sản xuất. Các cấp ủy Đảng, chính quyền và nhân dân trong tỉnh đã không ngừng chăm lo, xây dựng đội ngũ DQTV vững mạnh và rộng khắp, tổ chức, biên chế tinh gọn, có số lượng phù hợp, chất lượng tổng hợp được nâng cao. Cùng với các lực lượng trong tỉnh, lực lượng DQTV Ninh Bình đã góp phần làm thất bại chiến lược "Diễn biến hòa bình", bạo loạn lật đổ của các thế lực thù địch, bảo vệ vững chắc chủ quyền quốc gia, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, giữ vững ổn định chính trị, củng cố tăng cường quốc phòng, an ninh trên phạm vi cả nước cũng như ở tỉnh. Trong những năm qua, lực lượng DQTV đã phối hợp chặt chẽ với các lực lượng luôn thường trực sẵn sàng chiến đấu, nắm chắc tình hình địa bàn, kịp thời xử lý các tình huống xảy ra, tổ chức tuần tra, canh gác giữ gìn ANTT... Ngoài các nhiệm vụ trên, lực lượng DQTV trong tỉnh còn làm tốt công tác dân vận, tích cực tham gia tìm kiếm, cứu hộ, cứu nạn, phòng, chống, khắc phục hậu quả thiên tai… ở địa phương, cơ sở. Tham gia hàng nghìn ngày công cùng nhân dân nạo vét kênh mương nội đồng; tu sửa, quét vôi nghĩa trang liệt sỹ, đài tưởng niệm; san lấp, tu sửa làm đường giao thông nông thôn; lao động giúp gia đình chính sách, thăm hỏi, tặng quà hộ nghèo, gia đình chính sách... Sự nỗ lực của mỗi cán bộ, chiến sỹ góp phần tô thắm truyền thống tốt đẹp của lực lượng DQTV.
Trước những diễn biến phức tạp của tình hình thế giới, khu vực; sự chống phá của các thế lực thù địch, nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc đặt ra yêu cầu ngày càng cao đối với xây dựng nền quốc phòng toàn dân nói chung, xây dựng lực lượng DQTV nói riêng. Để tiếp tục phát huy truyền thống 80 năm xây dựng, chiến đấu và trưởng thành của lực lượng DQTV, vấn đề hết sức cơ bản và cấp bách hiện nay đó là phải tiếp tục xây dựng lực lượng dân quân tự vệ tỉnh vững mạnh về chính trị, có số lượng hợp lý, chất lượng tổng hợp ngày càng cao; tổ chức biên chế tinh, gọn, chặt chẽ; trang bị vũ khí phù hợp; được giáo dục chính trị, pháp luật, huấn luyện quân sự toàn diện, thiết thực; khả năng sẵn sàng chiến đấu và sức mạnh chiến đấu ngày càng cao, đáp ứng ngày càng tốt hơn yêu cầu, nhiệm vụ quốc phòng, an ninh trong tình hình mới, thực sự là lực lượng chính trị tin cậy của cấp ủy, chính quyền địa phương và nhân dân.
Để xây dựng lực lượng dân quân tự vệ vững mạnh về chính trị, trước hết các đơn vị tiếp tục quán triệt sâu sắc hơn nữa các nghị quyết, chỉ thị, văn bản pháp luật của Đảng, Chính phủ về DQTV, nhất là Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 (khóa XI) về "Chiến lược bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới"; Chỉ thị 16-CT/T.Ư của Ban Bí thư Trung ương Đảng (khóa IX) về "Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với lực lượng DQTV và lực lượng dự bị động viên trong tình hình mới"; bảo đảm nguyên tắc Đảng lãnh đạo trực tiếp, toàn diện DQTV; cơ quan quân sự các cấp, nhất là cấp cơ sở phải nêu cao tính chủ động, làm tốt chức năng tham mưu cho cấp ủy, chính quyền về công tác DQTV; không ngừng nâng cao vai trò, trách nhiệm, năng lực của đội ngũ cán bộ, đảng viên, nhất là của người chỉ huy, chính trị viên; thường xuyên quan tâm công tác giáo dục chính trị, tư tưởng làm cho dân quân tự vệ trở thành lực lượng tuyệt đối trung thành với Đảng, với chính quyền, kiên định với mục tiêu, lý tưởng chiến đấu vì độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; khơi dậy, phát huy tinh thần yêu nước, ý chí quyết tâm vượt qua mọi khó khăn, hoàn thành xuất sắc hai nhiệm vụ chiến đấu và sản xuất trong lực lượng DQTV. Nội dung giáo dục chính trị, tư tưởng cần phải tập trung vào nâng cao nhận thức về chủ nghĩa Mác - Lê-nin, chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; nhiệm vụ, kỷ luật của quân đội… Đồng thời, phải giáo dục cho chiến sỹ DQTV thấy rõ vinh dự, trách nhiệm của mình đối với Tổ quốc, với nhân dân; nêu cao tinh thần cảnh giác, tinh thần đoàn kết, hiệp đồng chặt chẽ với quân đội, với công an trong chiến đấu cũng như công tác.
Phát huy truyền thống 80 năm xây dựng, chiến đấu, trưởng thành của lực lượng DQTV Việt Nam, các cấp, các ngành trong tỉnh tiếp tục tập trung xây dựng lực lượng DQTV "vững mạnh về chính trị, tư tưởng và tổ chức", thực sự là lực lượng vũ trang quần chúng trung thành, tin cậy của cấp ủy, chính quyền và nhân dân và là lực lượng nòng cốt trong thực hiện nhiệm vụ quốc phòng, an ninh ở cơ sở, góp phần thực hiện thắng lợi hai nhiệm vụ chiến lược trong giai đoạn mới.
Đại tá Nguyễn Ngọc Thạch (Chính ủy Bộ CHQS tỉnh)