Giá trị nổi bật toàn cầu của hệ thống văn hóa hang động thời tiền sử ở Tràng An

Cho đến nay, Viện Khảo cổ học đã thám sát, khai quật và xác định được 10 di tích văn hóa tiền sử có giá trị đặc biệt quan trọng đối với việc xây dựng Hồ sơ di sản thế giới. Đó là hang Bói, hang Trống, hang Mòi, hang Núi tướng, hang ốc, Mái đá ông Hay, Mái đá Chợ, Mái đá Vàng, Thung Bình 1 và Thung Bình 2. Bước đầu các nhà khảo cổ học đã có những kết luận quan trọng về giá trị văn hóa khảo cổ của những hang động trên. Cụ thể, địa tầng của các di tích hang này còn bảo lưu vết tích văn hóa nguyên vẹn, dày từ 1,0m đến 2,0m, ken dày đặc vỏ nhuyễn thể nước ngọt hoặc biển, cùng di cốt động vật, dấu tích bếp, mộ táng và di cốt người, đặc biệt là công cụ lao động bằng đá, bằng xương và đồ gốm có sự diễn biến từ sớm đến muộn. Kết quả từ tài liệu thám sát các di tích này đã góp phần xác định đặc trưng, tính chất, niên đại các giai đoạn phát triển và giá trị nổi bật toàn cầu của hệ thống văn hóa hang động thời tiền sử ở Tràng An.

Cộng đồng dân cư tiền sử Tràng An định cư trong các hang động hoặc mái đá, phân bố tập trung trong thung lũng đầm lầy Kerst, chịu sự tác động to lớn của biến đổi cảnh quan môi trường do các đợt biển tiến, biển thoái. Cư dân tiền sử nơi đây là những người tiếp cận và khai thác biển đầu tiên ở Việt Nam, sáng tạo ra tổ hợp công cụ lao động bằng đá vôi, duy trì lâu dài kỹ nghệ ghè đẽo, sớm nảy sinh kỹ thuật cưa, mài; chế tạo và sử dụng phổ biến đồ gốm. Sống định cư lâu dài trong các hang động đá vôi, cư dân tiền sử nơi đây đã khai thác các nguồn lợi rừng, biển hoặc đầm lầy xung quanh, thay đổi về kỹ thuật chế tác công cụ, làm gốm…

Vết tích văn hóa còn lại cho thấy, các di tích tiền sử Tràng An phát triển qua 3 giai đoạn: Trước biển tiến Holocene trung (trước 6.000 năm BP) có các di tích (hang Bói, hang Trống, Mái đá ông Hay, lớp dưới Mái đá Chợ và lớp sớm nhất hang Mòi). Giai đoạn biển tiến (6.000-4.000 năm BP) có các di tích:Mái đá Vàng, Hang ốc và lớp trên Hang Mòi. Giai đoạn sau biển tiến (4.000-2.000 năm BP) có các di tích: Hang núi Tướng 1, núi Tướng 2, lớp trên mái đá Chợ, Thung Bình 1, Thung Bình 2. Những tư liệu trên cho phép chúng ta xác lập sự hiện diện của một văn hóa khảo cổ-văn hóa Tràng An có đặc trưng khác với các văn hóa khảo cổ đã biết ở Việt Nam như: Văn hóa Hòa Bình, văn hóa Đa Bút, văn hóa Quỳnh Văn, văn hóa Hạ Long, văn hóa Hoa Lộc.

Với tư liệu khảo cổ học hiện biết, có thể tiêu chí 5 được xem là thích hợp cho việc đề cử di sản thế giới đối với Quần thể danh thắng Tràng An. Đó là: Hệ thống các di tích khảo cổ hang động trong Quần thể danh thắng Tràng An "Là một thí dụ nổi bật về một sự định cư truyền thống của loài người, việc sử dụng đất hoặc biển, mà đại diện cho một nền văn hóa (hoặc nhiều nền văn hóa) hoặc sự tác động của con người đến thiên nhiên, đặc biệt khi nó trở nên bị nguy hại dưới tác động của sự thay đổi không thể thay đổi được". Điều này được minh chứng qua các dẫn liệu khảo cổ học như sau:

Truyền thống định cư hang động lâu dài từ thời tiền sử, cách đây 25.000 năm đến các chùa hang mà người Việt đang sử dụng cho thấy tại đây con người sống, khai thác nguồn lợi tự nhiên trong vùng karst nhiệt đới, gắn liền với những biến đổi địa chất mang tính toàn cầu (biển tiến, biển thoái), gắn liền với những phát minh vĩ đại của nhân loại (kỹ thuật mài trong chế tác công cụ, kỹ thuật làm đồ gốm, kỹ thuật trồng trọt, chăn nuôi). Đây là một thí dụ điển hình về bước tiến của văn hóa nhân loại ở vùng biển cổ Ninh Bình.

Địa tầng các di tích tiền sử Tràng An cho biết các giá trị văn hóa tiền sử ở đây phát triển bền vững, được truyền lại từ thế hệ này sang thế hệ khác và trở thành truyền thống. Theo thời gian, truyền thống ở đây lại không lập lại nguyên gốc mà do áp dụng kỹ thuật mới hoặc các dạng thức hoạt động mới đã nảy sinh cái mới, cái mới lại được cách tân và gia nhập vào truyền thống. Cứ như vậy, truyền thống và cách tân là 2 chiều ngang và dọc, dệt nên bức tranh văn hóa tiền sử, làm nên giá trị truyền thống, tinh hoa của các cộng đồng tộc người ở vùng Tràng An, Ninh Bình.

Các chứng tích văn hóa khảo cổ tiền sử ở Tràng An phong phú và đa dạng, là nguồn sử liệu vật thật minh chứng cho sự biến đổi đặc biệt về kinh tế, văn hóa, xã hội của cộng đồng dân cư nơi đây dưới sự tác động thay đổi môi trường karst, biến động của cổ khí hậu, của mực nước biển vùng nhiệt đới gió mùa. Đây là các chứng tích điển hình nhất cho cho loại hình cư trú liên tục trong hang động trước, trong và sau biển tiến. Đặc trưng của người Việt cổ ở Tràng An là truyền thống khai thác và sử dụng nhuyễn thể biển và trên cạn, truyền thống săn bắt đa tạp, theo phổ rộng, săn bắt nhiều loài, mỗi loài vật một ít và không dẫn đến hủy diệt bày đàn động vật đó. Truyền thống chế tác và sử dụng công cụ đá vôi, sự nảy sinh kỹ thuật mài, cưa và kỹ thuật làm đồ gốm và trồng trọt trong thung lũng đầy lầy là nét riêng độc đáo, làm nên giá trị nổi bật toàn cầu của quần thể các di tích khảo cổ ở nơi đây. Có thể nghĩ rằng, hệ thống các di tích khảo cổ tiền sử Tràng An còn chứa đựng sự độc bản hoặc chí ít là chứng cứ đặc biệt về truyền thống văn hóa hoặc nền văn minh hiện còn tồn tại hoặc đã mất của nhân loại.

Cùng với những luận cứ trong vùng lõi của di sản, các nhà khảo cổ học cũng đang tiếp tục tiến hành điều tra, khảo sát các di tích khảo cổ hang động ở vùng đệm và vùng ngoài khu di sản, hợp tác chặt chẽ với các nhà địa chất kỷ Đệ tứ trong việc nghiên cứu cổ môi trường khu vực Tràng An để phân tích và xét nhiệm các di cốt động vật, các loài nhuyễn thể, di cốt người, xác định niên đại tuyệt đối, bào tử phấn hoa, thành phần thạch học công cụ và đồ gốm. Nghiên cứu chuyên sâu, phân tích so sánh cụ thể cặn kẽ tư liệu giữa các di tích với nhau và giữa chúng với các di tích và di vật tiêu biểu ở Việt Nam và thế giới. Điều này sẽ giúp cho tỉnh có đủ luận chứng xác định và chứng minh cho những giá trị nổi bật toàn cầu của di sản Tràng An, làm cơ sở cho việc xây dựng hồ sơ di sản thế giới.

Nguyễn Thơm