Bản tin Thời tiết nông vụ: lời giải cho bài toán sản xuất nông nghiệp bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu

Thách thức từ thời tiết cực đoan

Ngành nông nghiệp Việt Nam nói chung và Ninh Bình nói riêng đang phải đối mặt với những thách thức chưa từng có do biến đổi khí hậu. Các hiện tượng cực đoan như hạn hán, xâm nhập mặn, bão và áp thấp nhiệt đới không chỉ xuất hiện dày đặc mà còn diễn biến trái quy luật, gây thiệt hại nặng nề cho nền sản xuất.

Năm 2025 được ghi nhận là một "năm thiên tai" điển hình với các hình thái nguy hiểm xuất hiện chồng lấn trên phạm vi rộng. Tính đến giữa tháng 12, Việt Nam đã phải hứng chịu kỷ lục 15 cơn bão và 6 áp thấp nhiệt đới, gây thiệt hại ước tính trên 97 nghìn tỷ đồng, trong đó ngành nông nghiệp chịu tổn thất lớn nhất với hơn 800.000 ha lúa và hoa màu bị ngập úng.

Tại Ninh Bình, vụ Mùa năm 2025, người nông dân đã phải trải qua một vụ mùa đầy khó khăn khi thiên tai dồn dập tấn công vào những thời điểm nhạy cảm nhất của cây trồng. 5 cơn bão liên tiếp cùng mưa lũ, lốc xoáy đã khiến lịch thời vụ bị xáo trộn hoàn toàn. Hàng chục nghìn ha lúa vừa gieo cấy đã bị ngập trắng, buộc bà con phải gieo cấy lại.

Thời tiết ẩm ướt kéo dài cũng tạo điều kiện cho sâu cuốn lá nhỏ bùng phát kỷ lục. Nghiêm trọng hơn, những cơn mưa bất chợt đã làm rửa trôi thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) ngay sau khi phun, buộc nông dân phải phun đi phun lại nhiều lần. Hệ quả là chi phí đầu vào tăng cao, lợi nhuận bị bào mòn, và môi trường sinh thái bị đe dọa bởi lượng hóa chất dư thừa. Thực tế này đặt ra yêu cầu cấp thiết về một công cụ dự báo chính xác hơn, giúp nông dân biết phải "làm gì" cụ thể với từng diễn biến của thời tiết.

Khó khăn chưa dừng lại ở đó, công tác chỉ đạo sản xuất còn gặp nhiều trở ngại do sự thay đổi lớn về quy mô và đặc thù địa hình sau khi tỉnh thực hiện sáp nhập. Ninh Bình hiện nay sở hữu quy mô diện tích đất nông nghiệp mở rộng lớn cùng hệ sinh thái vô cùng phong phú: từ vùng núi đá vôi Cúc Phương, vùng bán sơn địa Hà Nam cũ đến vùng bãi bồi ven biển rộng lớn tại khu vực các huyện Kim Sơn, Nghĩa Hưng, Giao Thủy cũ.

Sự đa dạng này mang lại tiềm năng to lớn nhưng cũng đặt ra bài toán hóc búa cho công tác chỉ đạo. Một bản tin dự báo thời tiết chung chung cho toàn tỉnh giờ đây không còn nhiều giá trị thực tiễn. Người nuôi ngao, tôm vùng ven biển cần các chỉ số về độ mặn, nhiệt độ nước; trong khi nông dân vùng núi lại thấp thỏm lo âu về sương muối hay độ ẩm đất ảnh hưởng đến cây dược liệu.

Nhận định về vấn đề này, ông Nguyễn Quốc Việt, Phó Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và BVTV tỉnh cho rằng, Bản tin Thời tiết nông vụ sẽ là công cụ hỗ trợ đắc lực để ngành nông nghiệp xác định thời vụ và biện pháp quản lý dịch hại riêng cho từng tiểu vùng sinh thái biệt lập.

“Phiên dịch” thời tiết thành hành động

Tại Hội thảo tập huấn xây dựng Bản tin Thời tiết nông vụ do Cục Trồng trọt và BVTV phối hợp cùng Trung tâm Nông nghiệp Nhiệt đới Quốc tế (CIAT) tổ chức mới đây tại Ninh Bình, giải pháp cho "bài toán kép" này đã được làm rõ.

Khác với các con số nhiệt độ, lượng mưa khô khan thường thấy, Bản tin Thời tiết nông vụ là sự tích hợp sâu sắc giữa khoa học khí tượng và khoa học nông nghiệp. Ông Lâm Tuấn Mạnh, đại diện CIAT ví von: Bản tin Thời tiết nông vụ có thêm yếu tố chuyên môn để "phiên dịch" các thông số khí tượng thành khuyến cáo hành động cụ thể. Thay vì chỉ báo "có mưa", bản tin sẽ khuyến cáo: "Mưa trong 3 ngày tới, nông dân vùng lúa tạm ngưng bón phân để tránh rửa trôi", giúp nông dân tránh lãng phí vật tư một cách hiệu quả.

Đặc biệt, phương pháp thiết kế "lấy người dùng làm trung tâm" đang được CIAT thí điểm nhằm đảm bảo bản tin phù hợp nhất với thói quen và nhu cầu của nông dân. Sau một năm thí điểm, cách tiếp cận này đã nhận được phản hồi rất tích cực từ cả nông dân và cán bộ địa phương.

Tính ưu việt của Bản tin Thời tiết nông vụ đã được kiểm chứng thực tế tại An Giang từ năm 2022 đến nay. Ông Lưu Minh Tuấn (Chi cục Trồng trọt và BVTV An Giang) chia sẻ: việc biết trước "khoảng lặng" của thời tiết trong 10 ngày tới giúp nông dân chủ động điều chỉnh lịch xuống giống và chăm sóc, qua đó tiết kiệm chi phí đầu vào và giảm thiểu đáng kể dư lượng thuốc BVTV phát tán ra môi trường.

Tại Ninh Bình, nông dân cũng đang đặt nhiều kỳ vọng vào giải pháp này. Ông Phạm Văn Hướng, “đại điền” phường Đông Hoa Lư chia sẻ tâm tư: "Sau vụ mùa bất lực vừa qua, điều chúng tôi cần nhất không phải là tiền hỗ trợ sau khi đã mất mùa, mà là thông tin dự báo thời tiết sớm để biết và xử lý kịp thời. Nếu biết trước thông tin dự báo thời tiết 10 ngày, người nông dân sẽ chủ động ngưng gieo sạ lúa, che chắn hay hoãn phun thuốc, chi phí sản xuất sẽ giảm đi rất nhiều".

Đánh giá về tầm nhìn chiến lược khi quyết định mở rộng mô hình này ra 20 tỉnh, thành phố phía Bắc, ông Bùi Xuân Phong, Trưởng phòng Trồng trọt và BVTV cho biết, mục tiêu của Cục Trồng trọt và BVTV không chỉ dừng lại ở việc cung cấp một bản tin dự báo, mà kỳ vọng tạo ra sự thay đổi căn bản trong tư duy ra quyết định của người nông dân.

"Chúng tôi mong muốn chuyển đổi trạng thái sản xuất của bà con từ ứng phó bị động sang thích ứng chủ động. Thay vì quyết định xuống giống hay phun thuốc dựa trên thói quen hoặc nhìn trời đoán việc, người nông dân phía Bắc sẽ hình thành tư duy sản xuất dựa trên dữ liệu khoa học. Khi biết chắc chắn 10 ngày tới thời tiết thuận lợi hay bất lợi, quyết định của họ sẽ chính xác hơn, giúp giảm thiểu tối đa các tổn thất không đáng có do thiên tai gây ra" - ông Bùi Xuân Phong nhấn mạnh.

Cũng theo đại diện Cục Trồng trọt và BVTV, tác động của Bản tin Thời tiết nông vụ sẽ vượt ra ngoài lợi ích kinh tế đơn thuần để hướng tới các giá trị xã hội và môi trường bền vững. Việc tuân thủ các khuyến cáo trong bản tin sẽ giúp nông dân giảm đáng kể tần suất sử dụng phân bón và thuốc BVTV. Điều này đồng nghĩa với việc giảm phát thải hóa chất vào đất và nước, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và hệ sinh thái nông thôn - một yêu cầu sống còn đối với xu hướng tiêu dùng xanh hiện nay.

Đặc biệt, ông Bùi Xuân Phong chỉ ra tính cấp thiết của giải pháp này trong bối cảnh thay đổi về cơ cấu tổ chức ngành nông nghiệp. "Trước đây, các tỉnh đều có Trạm BVTV cấp huyện để bám sát đồng ruộng, nhưng sau khi thực hiện tinh gọn bộ máy, hệ thống này không còn nữa. Khoảng trống trong việc chỉ đạo, hướng dẫn kỹ thuật trực tiếp tới nông dân là rất lớn. Do đó, Bản tin Thời tiết nông vụ được Cục xác định là kênh thông tin chủ lực để lấp đầy khoảng trống này, thay thế vai trò của các trạm khuyến nông huyện (cũ) trong việc định hướng sản xuất hiệu quả tới tận cơ sở”.

Để hiện thực hóa mục tiêu này, ngay sau đợt tập huấn, ngành nông nghiệp Ninh Bình sẽ bắt tay vào xây dựng mạng lưới "Tổ kỹ thuật" gồm cán bộ khí tượng, cán bộ nông nghiệp và đại diện nông dân. Các bản tin sẽ được xây dựng theo chu kỳ 10 ngày hoặc theo mùa, được xây dựng riêng cho từng tiểu vùng sinh thái. Bản tin sẽ được phổ biến đa kênh, từ loa phát thanh xã đến các nhóm Zalo thôn xóm, đảm bảo mọi nông dân đều có thể tiếp cận để đưa ra quyết định sản xuất thông minh nhất, hướng tới một nền nông nghiệp thích ứng an toàn và bền vững.