Vị Khê - Khát vọng vươn tầm

Nghề cây cảnh hơn tám thế kỷ

Làng Vị Khê từ lâu nổi tiếng với những tác phẩm cây cảnh nghệ thuật có giá trị nhiều tỷ đồng và bề dày lịch sử nghề hơn 800 năm. Được biết, cội nguồn của làng nghề Vị Khê hình thành từ gần một thiên niên kỷ trước, khi những cư dân đầu tiên đến khai hoang lập ấp bên bờ sông Hồng.

Theo Ngọc phả còn lưu tại đình Vị Khê, lịch sử làng khởi nguồn từ năm 938. Sau chiến thắng Bạch Đằng, vị tướng thời Ngô Quyền là Nguyễn Công Thành đã về đây lập ấp, dựng làng. Ông đặt tên cho vùng đất này là Nguyễn Gia Trang (trang ấp của họ Nguyễn). Suốt hơn hai thế kỷ, người dân Nguyễn Gia Trang chủ yếu sống bằng nghề nông. Năm 1211, triều vua Lý Huệ Tông, Thái úy Tô Trung Tự được cử về trấn ải vùng Sơn Nam. Nhận thấy đây là vùng đất màu mỡ, con người cần cù, ông đã cho lập hành cung. Ngoài việc khuyến khích nông trang, ông đã đích thân truyền dạy cho dân làng nghề trồng hoa, tạo tác cây cảnh làm “kế sinh nhai lâu dài”. Để ghi nhớ công đức, người dân suy tôn Thái úy Tô Trung Tự là Tổ nghề và thờ phụng tại đình làng. Hiện nay, tại cổng đình làng Vị Khê còn lưu giữ đôi câu đối như lời khẳng định về cội nguồn: “Dục chủng tài hoa Tô tứ thủy/Nguyễn trang Vị Xá hiệu chi tiên” (dịch nghĩa: Trồng cây, ươm hoa do tướng họ Tô khơi dạy trước/Ấp tên Trang Nguyễn vốn làng Vị Xá buổi ban đầu). Năm 1225, nhà Trần lên ngôi. Làng hoa cây cảnh Vị Khê khi đó được ví như vườn “Thượng uyển” phục vụ cung đình và làm nơi thưởng ngoạn của các vương công, quý tộc triều Trần. Thiên thời, địa lợi, nhân hòa hội tụ đã giúp những nghệ nhân ngày càng nâng cao tay nghề, đặt nền móng vững chắc cho thương hiệu vang danh suốt hơn tám thế kỷ.

Bên cạnh những ghi chép trong sử sách, lịch sử của làng còn sống mãi với thời gian qua những “báu vật” truyền đời. Hiện nay, trong sân đình Vị Khê còn lưu giữ hai cây sanh cổ dáng trực, là minh chứng cho bề dày lịch sử và tài năng của các nghệ nhân nơi đây. Hai cây sanh có tuổi đời hơn 100 năm, cao khoảng 2 mét, tán rộng hơn 1,5 mét. Thân cây vững chãi, lớp da xù xì với nhiều u cục, mang vẻ đẹp trầm mặc của thời gian. Câu chuyện về đôi sanh gắn liền với nghệ nhân Nguyễn Văn Lã. Theo các bậc cao niên kể lại, vào năm 1924, Cụ Lã đã không quản ngại xa xôi mang đôi sanh vào cung đình Huế ứng thi. Sau nhiều ngày tranh tài, đôi sanh của cụ Lã đã chinh phục ban giám khảo và được chấm điểm cao nhất. Cuối những năm 1970, cụ Lã đưa đôi sanh trưng bày tại vườn hoa chung của làng. Từ đó, cả làng cùng nhau giữ gìn và chăm sóc đôi sanh cổ. Năm 2017, theo nguyện vọng của đông đảo người dân, “báu vật” của làng được đưa về đặt tại khu vực sân đình Vị Khê.

Hồn cốt và lịch sử của Vị Khê còn tái hiện sống động mỗi độ xuân về qua lễ hội truyền thống. Lễ hội làng Vị Khê tổ chức từ ngày 12 đến 18 tháng Giêng nhằm tưởng nhớ tổ nghề cây cảnh Tô Trung Tự. Trước đây, lễ hội có quy mô nhỏ, nay phát triển thành lễ hội hoa cây cảnh quy mô vùng, thu hút đông đảo du khách tham quan. Nét đặc sắc nhất là nghi lễ rước cây cảnh dâng Thánh (hiến xảo) vào sáng ngày 12. Đoàn rước xuất phát từ chùa Vị Khê, đi dọc đê sông Hồng rồi về đình làng. Theo sau là 5 cây cảnh nghệ thuật tiêu biểu đại diện cho 5 Khu dân cư. Những cây được chọn phải đảm bảo yếu tố “cổ - kỳ - mỹ”, với nhiều thế dáng độc đáo, thể hiện khát vọng về một cuộc sống bình an, thịnh vượng. Khi về tới đình Vị Khê, các lễ vật dâng lên Đức Thành hoàng làng và ông tổ nghề theo nghi thức tâm linh trang trọng.

Thực tế cho thấy, sức mạnh của nghề cây cảnh Vị Khê là sự kết tinh giữa kỹ thuật điêu luyện và chiều sâu văn hóa - lịch sử. Các thế hệ người dân Vị Khê đã không ngừng trao truyền, gìn giữ những giá trị cốt lõi ấy, tạo nên một nền tảng di sản vững chắc. Đây chính là bệ phóng để làng nghề tiếp tục phát triển và khẳng định vị thế trong thời đại mới.

Vươn mình trong nhịp sống mới

Bước vào giai đoạn phát triển mới, phường Vị Khê hôm nay kế thừa sức sống nội sinh từ nghề truyền thống, mang tầm vóc và khí thế mới sau bước chuyển mình quan trọng về mặt hành chính. Việc sắp xếp bộ máy tinh gọn đã giúp phát huy tối đa tiềm năng, lợi thế của vùng đất giàu truyền thống, biến những mảnh vườn, thửa ruộng thành những “công xưởng xanh” tràn đầy sức sống.

Dẫn chúng tôi đi trên những con đường khang trang, hai bên là những khu vườn cây thế, cây cảnh cắt tỉa công phu, san sát nối tiếp nhau như bất tận, ông Nguyễn Công Khanh, Chủ tịch Hội Sinh vật cảnh phường Vị Khê tự hào chia sẻ: “Hiện nay, trên 95% hộ dân trong phường gắn bó với nghề cây cảnh. Riêng làng cổ Vị Khê, con số này là 100% trên tổng số hơn 600 hộ”. Nơi đây vẫn còn những cây đại thụ trong nghề như cụ Nguyễn Thế Duyệt (90 tuổi), người thầy của nhiều thế hệ nghệ nhân, nổi tiếng với những cây thế Long, Trực có giá trị kinh tế cao. Tiếp nối lớp tiền bối, thế hệ nghệ nhân kế cận vẫn miệt mài với sứ mệnh giữ lửa nghề. Ông Nguyễn Công Khanh là tác giả giành giải Vàng tại các triển lãm cây cảnh dịp Đại lễ 1.000 năm Thăng Long, Carnaval Hạ Long 2014 và 750 năm Thiên Trường với các tác phẩm: “Tam Đa”; “Cây xanh cổ thụ”; “Đi cùng năm tháng”. Năm 2015, ông Khanh cùng ông Vũ Viết Hoa (70 tuổi), thôn Vị Khê là hai người đầu tiên của tỉnh Nam Định (cũ) được công nhận nghệ nhân cấp quốc gia.

Ông Khanh cho biết thêm: “Việc sáp nhập đơn vị hành chính đã tạo ra một cú hích lớn. Từ hơn 200 hội viên ban đầu, đến nay Hội Sinh vật cảnh phường Vị Khê đã lên tới 3.000 hội viên; trong đó, có hơn 20 nghệ nhân cấp quốc gia và gần 100 nghệ nhân cấp tỉnh. Số lượng hội viên nhiều, chất lượng giúp hội tổ chức nhiều hoạt động trưng bày, triển lãm quy mô lớn. Nguồn lực này cho phép hội hình thành các nhóm chuyên môn, đồng thời mở rộng kết nối tiêu thụ trong và ngoài tỉnh, bồi dưỡng lớp thợ trẻ, chuẩn hóa khâu chăm sóc, vận chuyển”.

Trong “bức tranh” khởi sắc phát triển kinh tế sinh vật cảnh, vai trò tiên phong, gương mẫu của các đảng viên phường Vị Khê được thể hiện đậm nét. Nhiều đảng viên đã trở thành những chủ nhà vườn tiêu biểu, có uy tín trong cộng đồng. Điển hình là bà Phạm Thị Liên, Phó ban công tác mặt trận thôn Vị Khê, chủ nhà vườn Kim Liên. Nhà vườn của gia đình bà chuyên cung cấp các loại cây công trình quy mô lớn như tùng La Hán, sanh thế. Nhiều dự án cây xanh công trình lớn như sân golf Long Biên (Hà Nội), Tiên Dũng, Lục Nam (Bắc Ninh) và nhiều di tích lịch sử văn hóa đều có dấu ấn của nhà vườn Kim Liên. Nghề sinh vật cảnh ngoài mang lại cho gia đình bà Liên thu nhập ổn định trên 1 tỷ đồng mỗi năm và tạo việc làm ổn định cho 5-7 lao động thường xuyên và hàng chục lao động thời vụ với mức lương bình quân trên 10 triệu đồng/người/tháng. Bên cạnh đó, nhiều đảng viên trẻ cũng năng động làm giàu chính đáng. Dù là giáo viên mầm non, chị Phạm Thị Dung (42 tuổi), thôn Vị Khê vẫn thành công với đam mê cây cảnh. Sau hơn 20 năm kiên trì, chị đã sở hữu nhiều tác phẩm giá trị hàng tỷ đồng. Tương tự, đảng viên Nguyễn Anh Đức (39 tuổi), thôn Vị Khê chuyên cung cấp các dòng tùng La Hán, sanh và bonsai nghệ thuật, mang lại hiệu quả kinh tế vượt trội.

Xác định sức trẻ và tinh thần khởi nghiệp là động lực quan trọng tạo nên nhịp sống mới ở Vị Khê. BCH Đoàn Thanh niên phường đã triển khai hiệu quả phong trào đồng hành cùng thanh niên lập thân, lập nghiệp. Nhiều mô hình nhà vườn của thanh niên cho thu nhập từ 200 triệu đồng đến hàng tỷ đồng mỗi năm. Tiêu biểu như nhà vườn của anh Đỗ Công Linh ở thôn Trung chuyên trồng các loại hoa phong lan như đai trâu, địa lan, vũ nữ, hồ điệp, cung cấp cho thị trường cả nước. Ngoài ra, Phường Vị Khê còn xuất hiện nhiều tấm gương thanh niên làm kinh tế giỏi như anh Trần Văn Quân, Phạm Cao Cường…

Thành công của Vị Khê cộng hưởng từ sự nỗ lực của người dân và định hướng chiến lược đúng đắn từ cấp ủy, chính quyền địa phương. Đồng chí Đỗ Đình Điểm, Phó Bí thư Thường trực Đảng ủy phường Vị Khê cho biết: “Sau khi sáp nhập đơn vị hành chính và vận hành chính quyền 2 cấp, Đảng ủy phường đã phát huy vai trò lãnh đạo, tập trung trí tuệ để ban hành các nghị quyết chuyên đề, xác định rõ nghề trồng hoa, cây cảnh là ngành kinh tế mũi nhọn, tạo định hướng chiến lược để chính quyền và nhân dân triển khai thực hiện. Chủ trương này đã nhanh chóng đi vào cuộc sống, tạo đòn bẩy quan trọng để hoàn thành các tiêu chí xây dựng nông thôn mới nâng cao, kiểu mẫu. Nhờ đó, trên địa bàn phường đã hình thành các vùng sản xuất chuyên biệt, mang lại hiệu quả kinh tế cao như: Vùng chuyên cây cảnh lối cổ và nghệ thuật ở miền Điền Xá; vùng chuyên sản xuất hoa đào, quất thế ở miền Nam Mỹ; vùng trà, hải đường ở miền Nam Toàn và các loại hoa tươi, quất tết ở miền Nam Phong”.

Nhờ hướng đi đúng đắn, nhiều sản phẩm của phường Vị Khê đã được công nhận sản phẩm OCOP cấp tỉnh. Tiêu biểu là tác phẩm “Cây Sanh Nam Điền dáng Long” và “Cây Sanh Nam Điền dáng Trực” của ông Đỗ Duy Bắc (miền Điền Xá); tác phẩm “Cây Đào dáng hoành” của ông Triệu Văn Thuấn (miền Nam Mỹ) và “Cây Trà my cổ” của ông Lê Trung Thành (miền Nam Toàn). Từ một làng nghề truyền thống, Vị Khê đã vươn mình mạnh mẽ, trở thành một trung tâm hoa, cây cảnh sầm uất; đời sống người dân ngày một nâng cao, với thu nhập bình quân đầu người đạt 74,4 triệu đồng/năm. Kinh tế phát triển đã tạo điều kiện để người dân chung tay xây dựng quê hương. Trong tổng số 278,57 tỷ đồng đầu tư xây dựng nông thôn mới nâng cao, kiểu mẫu, nguồn vốn huy động từ nhân dân và các nguồn hợp pháp khác chiếm tới 60% (174,8 tỷ đồng).

Sự kết hợp giữa di sản và tư duy kinh tế đã tạo nên sức bật cho nghề trồng hoa, cây cảnh ở phường Vị Khê. Từ nơi đây, những tác phẩm nghệ thuật mỗi ngày tỏa đi khắp mọi miền đất nước, mang theo vẻ đẹp của đất trời và chở cả câu chuyện về sức sống mãnh liệt của một vùng đất có bề dày văn hóa đang vững bước đi lên trong nhịp sống mới.