Lễ hội Đền Trần-Sức sống của những giá trị văn hóa, lịch sử
Những giá trị văn hóa - lịch sử
Đền Trần là nơi thờ tự 14 vị vua Trần và Anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo. Trong tâm thức dân gian, đó là minh chứng sinh động cho “Hào khí Đông A” - biểu tượng của ý chí quật cường, tinh thần đoàn kết, sức mạnh nội sinh của dân tộc ở thế kỷ XIII. Hào khí ấy đã được hun đúc, tỏa rạng từ mảnh đất Thiên Trường, trở thành động lực tinh thần góp phần làm nên những chiến thắng oanh liệt, đồng thời tạo dựng một nền văn hóa độc đáo với dấu ấn khoan hòa, nhân văn.
Cùng với đó, những di sản vật thể và phi vật thể còn lưu giữ tại Khu di tích quốc gia đặc biệt Đền Trần - Chùa Phổ Minh hôm nay là minh chứng cụ thể cho chiều sâu văn hóa thời Trần. Nếu Đền Thiên Trường thờ 14 vị vua Trần; Đền Cố Trạch tương truyền xây trên nền nhà cũ của Anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo là nơi thờ ông và gia quyến cùng các vị tướng tâm phúc đã từng cùng ông “nằm gai nếm mật” xông pha trận mạc, vào sinh ra tử chống quân xâm lược Nguyên - Mông... thì Đền Trùng Hoa (được phục dựng trên nền cung điện Trùng Quang - Trùng Hoa xưa) chính là nơi các Thái Thượng hoàng làm việc, nghỉ ngơi, tiếp các Hoàng đế nhà Trần từ kinh thành Thăng Long về vấn an và tham vấn việc nước. Điều này được ghi rõ trong “Lịch triều hiến chương loại chí” của Phan Huy Chú. Cũng nói về việc này, Trần Nguyên Đán - cháu tằng tôn của Thái sư Trần Quang Khải, khi họa lại bài thơ “Phụng canh Thái Thượng hoàng ngự chế đề Thiên Trường phủ, Trùng Quang cung” của Thượng hoàng Trần Nghệ Tông, đã viết:
“Như cung nhà Hán ở đất Phong, đất Bái làm bằng tre
Tóc đã bạc Thượng hoàng thong thả dạo chơi …
Trong nhàn nhã Thượng hoàng vẫn nghĩ đến việc nước
Chắc trong giấc ngủ, vẫn mộng thấy mình đến Thăng Long”.
Cả ba ngôi đền nằm cạnh nhau trên một khu đất ở làng Tức Mặc. Cạnh Đền Trần là Chùa Tháp (chùa Phổ Minh - Phổ Minh tự) với ngôi tháp cao 14 tầng, nơi tương truyền đặt xá lỵ của Đức Vua - Phật hoàng Trần Nhân Tông.
Cách Đền Trần - Chùa Tháp không xa về phía Bắc là Đền Bảo Lộc. Nơi đây, trước kia vốn thuộc ấp An Lạc của An sinh vương Trần Liễu thân phụ của Trần Hưng Đạo, nơi ông từng sống và rèn luyện võ nghệ, binh thư, binh pháp.
Giá trị của di tích và Lễ hội Đền Trần còn được khẳng định qua tín ngưỡng thờ Đức Thánh Trần - một hệ thống phong phú cả về thần tích, truyền thuyết, nghi lễ và diễn xướng dân gian (múa bài bông). Ngày chính giỗ Đức Thánh Trần (20/8 âm lịch) đã đi sâu vào đời sống văn hóa tín ngưỡng tâm linh dân tộc, trở thành ngày lễ trọng của người dân địa phương, gắn kết tâm linh với nhân dân cả nước. Những hình thức tế lễ, rước kiệu, dâng hương và hoat động phần hội hát văn, hát chèo, múa rồng, múa sư tử… chính là lớp trầm tích văn hóa phong phú, tạo nên sức sống mãnh liệt và lâu bền của lễ hội; bày tỏ tôn vinh công đức các Vua Trần và khơi dậy sự gắn bó cộng đồng, hun đúc tinh thần đoàn kết, hướng về cội nguồn. Cùng với phần lễ nghiêm trang là phần hội giàu sức sống với các trò chơi dân gian đặc sắc. Những hoạt động ấy vừa tái hiện đời sống văn hóa dân gian, vừa đưa lễ hội trở thành điểm hẹn văn hóa của cả cộng đồng.
Qua thời gian, Lễ hội Đền Trần đã khẳng định sức sống bền bỉ với những giá trị tinh thần đặc biệt và trở thành một di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu mang tầm vóc quốc gia.
Nối tiếp mạch nguồn truyền thống
Hằng năm, mỗi mùa lễ hội, dòng người từ khắp nơi lại đổ về Tức Mặc - Thiên Trường trong niềm thành kính tưởng nhớ tiền nhân, với niềm hân hoan được hòa mình vào không gian lễ hội. Sự gắn bó cộng đồng ấy cùng với niềm tin tâm linh đã tạo nên sức sống mãnh liệt để lễ hội vượt ra khỏi phạm vi một hoạt động văn hóa địa phương, trở thành sự kiện văn hóa có ý nghĩa quốc gia. Không chỉ vậy, Lễ hội Đền Trần còn mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc với đời sau. Với thế hệ trẻ là bài học trực quan, sinh động nhất về truyền thống yêu nước, về đạo lý "Uống nước nhớ nguồn", góp phần nuôi dưỡng ý thức, tình cảm, niềm tự hào dân tộc trong thế hệ trẻ.
Trong bối cảnh hội nhập, những năm gần đây, ngành Văn hóa và chính quyền địa phương đặc biệt quan tâm công tác tổ chức, quản lý lễ hội. Việc đổi mới công tác tổ chức Lễ hội Đền Trần được quan tâm triển khai, hạ tầng và các công trình tín ngưỡng được đầu tư, không gian lễ hội được mở rộng, nếp sống văn minh trong lễ hội được đề cao. Công tác tổ chức quản lý lễ hội được tăng cường, chuyên nghiệp... Những nỗ lực đó đã tạo nên hình ảnh một lễ hội vừa trang trọng, vừa văn minh, vừa giàu bản sắc.
Năm 2025, trong các ngày từ ngày 1/10 đến 11/10 (tức ngày 10/8 đến 20/8 âm lịch), UBND phường Nam Định đã chủ trì tổ chức Lễ hội Đền Trần tại 2 địa điểm: Khu Di tích quốc gia đặc biệt Đền Trần - Chùa Tháp và Khu di tích quốc gia Đền Bảo Lộc. Tại Đền Trần từ sáng 16/9 (tức 25/7 âm lịch) đã tổ chức Lễ Thượng cờ và vào sáng 22/9 (tức 1/8 âm lịch) tổ chức Lễ mở cửa đền - khai hội. Đến ngày 11/10 (tức 20/8 âm lịch), tại Đền Trần sẽ diễn ra các nghi lễ dâng hương, lễ tế. Năm nay để tập trung khắc phục hậu quả bão số 10, 11, UBND phường Nam Định đã quyết định dừng tổ chức các hoạt động văn hóa văn nghệ.
Hành hương về Đền Trần vào mỗi dịp tháng Tám âm lịch, mỗi người như được tiếp thêm sức mạnh từ niềm tin, lòng tự hào dân tộc. Những giá trị văn hóa thời Trần còn in dấu chính là nền tảng tinh thần, là nguồn lực nội sinh động viên thế hệ hôm nay tiếp tục sáng tạo, làm giàu thêm truyền thống văn hóa của quê hương, đất nước.
