Hát Xẩm, hướng tới di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Hiếm có dịp nào mà có tới 150 nghệ nhân, nghệ sỹ, diễn viên, nhạc công gồm những người nặng lòng với hát Xẩm thuộc khu vực phía Bắc lại có dịp hội ngộ đông đủ như vậy. Điều ý nghĩa hơn nữa là họ được hội ngộ ngay trên quê hương của cố nghệ nhân, NSƯT Hà Thị Cầu- người được mệnh danh là "báu vật sống" "người hát rong cuối cùng của thế kỷ XX". Xẩm không chỉ là "đặc sản tinh thần" được NSƯT Hà Thị Cầu dành cả cuộc đời, tâm huyết để lưu giữ và sáng tạo mà những điệu Xẩm còn mang linh hồn, hơi thở của vùng đất đã sản sinh ra nó. 

Vùng quê Yên Mô nói riêng và rộng hơn là vùng đất Ninh Bình nói chung với bề dày lịch sử, văn hóa truyền thống, chiều sâu các tầng, vỉa trầm tích nhân văn đã mang lại giá trị độc đáo, đa dạng cho Xẩm. Liên hoan không chỉ giới thiệu tới công chúng bản sắc riêng của "Xẩm U Cầu" qua điệu Phồn Huê, Riềm Huê, Chênh boong, Thập ân...mà còn giúp người nghe nhận thấy sự đa dạng, lắm hình nhiều vẻ của nhịp sống các vùng đất qua các điệu Dạt nước cánh bèo, Nhị tình, Mục hạ vô nhân, Nhắn khách vườn đào, Đại phú do thiên, Tính mới gặp tình, Cho thiếp theo cùng... Nghệ sỹ Đào Bạch Linh, nhóm Xẩm Hải Thành (Hội Văn nghệ dân gian Hải Phòng) bày tỏ: "Từ góc độ một người đang trực tiếp hoạt động chuyên môn, tôi thấy Liên hoan các câu lạc bộ hát Xẩm đã có tác dụng khuấy động phong trào, giúp cho những người yêu mến hát Xẩm có thêm những đam mê để tiếp tục hoạt động. 

Liên hoan cũng là dịp để những người làm chuyên môn có sự định giá chính xác, toàn diện về phong trào hát Xẩm, từ đó có những kế hoạch phát triển Xẩm trong tương lai". Nhạc sỹ Thao Giang (Giám đốc Trung tâm Phát triển nghệ thuật, âm nhạc Việt Nam), giám khảo của Liên hoan chia sẻ: Liên hoan các câu lạc bộ hát Xẩm khu vực phía Bắc- Ninh Bình năm 2019 là sự trở lại của nghệ thuật hát Xẩm sau khoảng thời gian dài loại hình này chưa được nhìn nhận một cách đúng mức giá trị và những đóng góp của nó. Liên hoan cũng được xem như một cuộc tổng rà soát những gì chúng ta còn, chúng ta có về Xẩm, những gì cần phải gìn giữ. Mỗi lần Liên hoan là một lần giúp các nhà chuyên môn có thể hệ thống các làn điệu Xẩm, nâng cấp, khai thông môn nghệ thuật này, thúc đẩy việc đưa loại hình diễn xướng này đến gần hơn với công chúng. Việc có nhiều người trẻ yêu mến Xẩm sẽ giúp nghệ thuật hát Xẩm có thêm sức sống mới, vì những người trẻ là những người kế thừa, vừa là những công chúng tương lai của Xẩm. Quá trình nối tiếp dòng chảy của Xẩm cũng cần tỉnh táo tránh biến Xẩm thành cái khác, mất đi tính độc đáo của Xẩm. 

Nếu muốn phát triển hơn nữa nghệ thuật hát Xẩm, cần các cơ quan quản lý về văn hóa có một cuộc tổng kiểm kê phân loại các làn điệu Xẩm, từ đó mới có thể phân biệt được nét độc đáo của nghệ thuật hát Xẩm so với các loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian khác, thấy được giá trị, đóng góp của Xẩm. Để làm được điều này, nhạc sỹ Thao Giang "hiến kế": "Cần kêu gọi sự tham gia của các chuyên gia, các nhà nghiên cứu âm nhạc, các nghệ sỹ, nghệ nhân, những người am hiểu sâu về nghệ thuật hát Xẩm và những chuyên gia này sẽ giúp những nhóm Xẩm, câu lạc bộ Xẩm phát triển đúng hướng, tránh lai căng, pha tạp, làm mất đi tính độc đáo của Xẩm".

 Qua những ngày tham dự Liên hoan có thể thấy nhiều bạn trẻ đã rất nặng lòng với hát Xẩm, đó là một tín hiệu vui, giúp những người yêu Xẩm kỳ vọng vào một tương lai lạc quan hơn đối với bộ môn nghệ thuật này: "Qua Liên hoan này chắc chắn sẽ giúp nghệ thuật Xẩm lan tỏa rộng rãi đến công chúng ở nhiều tỉnh, thành, là nguồn động viên để những người yêu Xẩm tiếp tục con đường nghệ thuật của mình" - ông Nguyễn Hồng Vĩnh, Phó Giám đốc điều hành Trung tâm Văn hóa điện ảnh tỉnh Quảng Ninh nói. Thêm nữa Xẩm cũng là một thành tố của văn nghệ dân gian, chúng ta hoàn toàn có thể nghĩ tới việc tìm cách đưa loại hình nghệ thuật này vào khai thác phục vụ kinh tế du lịch tựa như ca Huế, Quan họ Bắc Ninh, hát Bài chòi Hội An...

 Những chia sẻ tâm huyết từ những nhà nghiên cứu, các nghệ nhân, diễn viên...về tham dự Liên hoan sẽ là những gợi ý rất tốt cho những người làm công tác văn hóa tại Ninh Bình trong quyết tâm phục hồi và phát triển nghệ thuật hát Xẩm và xa hơn là việc lập hồ sơ đề nghị ghi danh nghệ thuật hát Xẩm là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, tiến tới đề nghị UNESCO công nhận nghệ thuật hát Xẩm là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

 Phương Nam