Xây dựng nông thôn mới trên nền tảng di sản: Động lực phát triển bền vững cho Ninh Bình trong kỷ nguyên mới

Đặc biệt, sau 15 năm thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM), với cách làm sáng tạo, hiệu quả, bản sắc, Ninh Bình đã biến tiềm năng thành động lực, biến khó khăn, thách thức thành cơ hội phát triển. Ngày 31/5/2025, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1058/QĐTTg công nhận tỉnh Ninh Bình hoàn thành nhiệm vụ xây dựng tỉnh NTM. Đây là cơ sở, nền tảng quan trọng để xây dựng tỉnh Ninh Bình hiện nay và tỉnh Ninh Bình mới sau khi hợp nhất 3 tỉnh (Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình) sớm trở thành thành phố trực thuộc Trung ương.

Nằm ở phía Nam đồng bằng Sông Hồng, cửa ngõ Bắc-Nam, có vị trí chiến lược, nơi tiếp giáp và giao thoa giữa 3 vùng (đồng bằng sông HồngTây Bắc Bộ-Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung), là mảnh đất tươi đẹp, vùng đất địa linh, có bề dày văn hóalịch sử và truyền thống cách mạng. Từ hơn 30 ngàn năm trước nơi này đã được người tiền sử chọn làm địa bàn tụ cư, sinh sống. Với vị trí chiến lược về quân sự, nơi đây đã ghi dấu những cuộc trường chinh vào Nam, ra Bắc để bảo vệ độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của người Việt. Đây cũng là nơi phát tích của 3 triều đại Đinh, Tiền Lê, Lý gắn liền với Kinh đô Hoa Lư vàng son một thuở của Nhà nước Đại Cồ Việt-Nhà nước phong kiến Trung ương tập quyền đầu tiên của dân tộc Việt Nam, mở ra trang sử mới cho dân tộc Việt Nam, trang sử độc lập, thống nhất, tự cường.

Ninh Bình còn lưu giữ những trầm tích lịch sử và dấu ấn văn hóa đặc sắc riêng có, cùng vẻ đẹp độc đáo của kiến trúc tự nhiên; là nơi di sản hội tụ, có nhiều lợi thế và tiềm năng nổi trội về giá trị tài nguyên thiên nhiên và hệ sinh thái: Quần thể Danh thắng Tràng An được UNESCO ghi danh là Di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới đầu tiên, duy nhất ở Việt Nam và khu vực Đông Nam Á; Rừng ngập mặn Kim Sơn thuộc Khu dự trữ sinh quyển châu thổ Sông Hồng được UNESCO công nhận năm 2004; Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long được Ủy ban Danh lục Xanh toàn cầu (IUCN) chứng nhận là Danh lục xanh đầu tiên của Việt Nam và Đông Nam Á năm 2020 và là khu Ramsar thứ 9 của Việt Nam; Vườn quốc gia Cúc Phương, Vườn quốc gia đầu tiên của Việt Nam với 6 năm liền được Tổ chức Giải thưởng du lịch thế giới (World Travel Awards) vinh danh là Vườn quốc gia hàng đầu châu Á.

Quán triệt sâu sắc chủ trương, quan điểm của Đảng, Nhà nước về xây dựng NTM, trọng tâm là Nghị quyết Trung ương 7 khoá X về nông nghiệp, nông dân và nông thôn; Quyết định số 800/QĐ-TTg, ngày 4/6/2010 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng NTM giai đoạn 2010-2020…; trên cơ sở nhận diện những tiềm năng, lợi thế khác biệt, riêng có, tỉnh đã luôn xác định xây dựng NTM là nhiệm vụ trọng tâm hàng đầu phải tập trung lãnh đạo, chỉ đạo theo hướng “xanh, hài hòa và bền vững”, phụng dưỡng thiên nhiên, phục dựng các di tích, bảo tồn và phục hồi các giá trị lịch sử, văn hóa. Lấy di sản làm nền tảng, động lực để phát triển kinh tế-xã hội và chăm lo đời sống nhân dân.

Tỉnh đã chủ động, sớm ban hành hệ thống các nghị quyết, chính sách để lãnh đạo, chỉ đạo, như: Nghị quyết số 03-NQ/TU, ngày 16/01/2012 của Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh về xây dựng NTM tỉnh Ninh Bình giai đoạn 2011-2015, định hướng đến năm 2020; Nghị quyết số 08-NQ/TU, ngày 08/11/2021 Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh Ninh Bình về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030; Đề án số 05/ ĐA-UBND ngày 01/7/2022 về xây dựng nông thôn mới tỉnh Ninh Bình, giai đoạn 2021-2025… Đây là những cơ sở chính trị, pháp lý quan trọng để các cấp chính quyền tổ chức chỉ đạo, điều hành phát triển kinh tế-xã hội nói chung và nhiệm vụ xây dựng NTM nói riêng một cách linh hoạt, sáng tạo, phù hợp với yêu cầu thực tiễn của mỗi giai đoạn.

Với quan điểm “lấy người dân làm chủ thể, Nhà nước giữ vai trò kiến tạo, định hướng, hỗ trợ”, sau 15 năm triển khai Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng NTM bài bản, có lộ trình, kiên định các giải pháp đề ra, tỉnh Ninh Bình đã đạt được những thành tựu toàn diện, bền vững trên các lĩnh vực, ghi dấu ấn đậm nét trong tiến trình phát triển nông nghiệp, nông dân, nông thôn; khẳng định vai trò lãnh đạo của các cấp ủy, chính quyền và sự đồng thuận của Nhân dân. Nổi bật là:

Bức tranh kinh tế nông thôn đã có chuyển động mạnh mẽ trở thành không gian sản xuất năng động. Cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng giảm tỷ trọng nông nghiệp, tăng tỷ trọng công nghiệp, dịch vụ. Tính đến năm 2024, giá trị sản xuất trên một héc ta đất canh tác bình quân đạt 160 triệu đồng/ha/năm, gấp 2,5 lần so với năm 2010; công nghiệp-xây dựng chiếm 41,3%, dịch vụ chiếm 48,6%.

Toàn tỉnh hiện có 209 sản phẩm OCOP đạt từ 3 sao trở lên, trong đó 67 sản phẩm đạt 4 sao, góp phần nâng cao giá trị nông sản, tạo động lực phát triển kinh tế nông thôn gắn với bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa địa phương. Nhiều vùng sản xuất chuyên canh, áp dụng công nghệ cao, gắn với chế biến và tiêu thụ sản phẩm được hình thành, thúc đẩy nông nghiệp hàng hóa và phát triển kinh tế hộ gia đình. Đến nay, Ninh Bình trở thành trung tâm chế biến rau quả hàng đầu cả nước giữ vai trò dẫn dắt với thương hiệu DOVECO nổi tiếng trên thị trường trong nước và quốc tế.

Hạ tầng nông thôn phát triển đồng bộ cả về nội vùng và liên vùng. Tính đến năm 2024, toàn tỉnh đã huy động được 68.302 tỷ đồng cho xây dựng nông thôn mới; 100% đường xã, liên thôn được cứng hóa; 100% xã có trường học đạt chuẩn quốc gia; 100% hộ dân được sử dụng điện lưới quốc gia; tỷ lệ hộ dân sử dụng nước sạch đạt trên 98%. Hệ thống thủy lợi được đầu tư đảm bảo chủ động tưới tiêu cho trên 95% diện tích đất nông nghiệp, góp phần tăng năng suất và chủ động phòng chống thiên tai theo phương châm “bốn tại chỗ” và nâng cao năng lực ứng phó hiệu quả với biến đổi khí hậu. Hạ tầng viễn thông, công nghệ thông tin, công tác chuyển đổi số được triển khai rộng khắp, là cơ sở quan trọng cho 24 xã triển khai xây dựng mô hình “nông thôn thông minh”.

Diện mạo nông thôn đổi thay toàn diện, khang trang, sạch đẹp, môi trường sinh thái trong lành; đời sống nhân dân ngày càng được nâng cao. 100% số xã đạt chuẩn NTM, trong đó có 65/101 xã đạt chuẩn nâng cao (chiếm 64,3%) và 18 xã đạt chuẩn kiểu mẫu. Tỷ lệ hộ nghèo giảm chỉ còn 1,48% vào năm 2024, giảm hơn 10% so với năm 2010. Thu nhập bình quân khu vực nông thôn đạt 70,74 triệu đồng/người/năm, gấp hơn 5 lần so với thời điểm khởi đầu Chương trình. Các mô hình du lịch nông thôn như cộng đồng, sinh thái, làng nghề phát triển mạnh mẽ, thu hút đông đảo khách du lịch, tạo thêm việc làm và thu nhập cho người dân. Hàng loạt mô hình “nhà sạch, vườn đẹp”, “đường hoa kiểu mẫu”, “làng không rác” được nhân rộng, làm đẹp cảnh quan và nâng cao ý thức cộng đồng. Mô hình NTM gắn với phát triển du lịch là điểm sáng của nhiều địa phương như: Trường Yên, Ninh Hải (thành phố Hoa Lư), Gia Vân, Gia Sinh (Gia Viễn)…

Nhân dân thực sự là chủ thể, nhận thức người dân chuyển biến tích cực từ hưởng thụ sang tham gia chủ động và sáng tạo đúng với phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân thụ hưởng”. Nhân dân toàn tỉnh đã đóng góp hơn 12.750 tỷ đồng, hiến trên 1.200 ha đất, tham gia hơn 610.000 ngày công lao động và vật tư xây dựng khác với tổng giá trị quy đổi trên 1.400 tỷ đồng. Không chỉ tham gia về vật chất, người dân còn chủ động đề xuất, giám sát và thực hiện các công trình, góp phần nâng cao hiệu quả và tính bền vững của các công trình NTM. Qua đó, đã hình thành được tinh thần làm chủ, tự lực, tự cường trong Nhân dân, tạo nên động lực nội sinh quan trọng cho phát triển kinh tế-xã hội.

Công tác xây dựng Đảng và hệ thống chính trị cơ sở được củng cố vững chắc. Các tổ chức đảng, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc và đoàn thể được kiện toàn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, phát huy vai trò nòng cốt trong tổ chức và giám sát Chương trình. Tình hình tôn giáo, dân tộc ổn định. Phong trào “Toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc” và “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” tiếp tục được triển khai sâu rộng, tạo thế trận an ninh Nhân dân vững chắc.

Chương trình xây dựng NTM tại Ninh Bình không chỉ là cuộc cách mạng về phát triển hạ tầng mà còn là bước tiến vượt bậc về tư duy, tầm nhìn chiến lược và nỗ lực hành động bền bỉ, quyết tâm của cả hệ thống chính trị và Nhân dân. Thành quả đạt được là minh chứng sinh động cho tinh thần đoàn kết, quyết tâm chính trị cao và sự vận dụng linh hoạt, sáng tạo trong tổ chức thực hiện, đây là chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước và quá trình triển khai thực hiện cho thấy công tác xây dựng NTM thực sự là “Ý đảng hợp lòng dân”.

Qua tổng kết thực tiễn, kinh nghiệm triển khai thực hiện Chương trình, tỉnh Ninh Bình rút ra 2 bài học then chốt mang lại sự thành công trong quá trình xây dựng NTM đó là: Công tác lãnh đạo, chỉ đạo phải luôn bảo đảm sự gắn kết chặt chẽ giữa lý luận với thực tiễn; định hướng phát triển phải đi đôi với dự báo, lường trước được các thách thức và nắm bắt kịp thời các cơ hội của thời đại. Công tác triển khai thực hiện phải phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của mỗi địa phương, mỗi cộng đồng dân cư trên quan điểm phát huy tinh thần tự lực, tự cường. Phát huy thế mạnh về lịch sử, văn hóa, vùng đất, con người để biến di sản thành tài sản và là thương hiệu của Ninh Bình; biến tiềm năng, thế mạnh trở thành nguồn lực, tiềm lực, động lực để phát triển.

Chính điều này đã tạo nên bức tranh NTM Ninh Bình: Nông thôn hòa hợp với đô thị cả không gian và bản sắc. Nông thôn không chỉ là không gian cư trú, mà còn là nơi gìn giữ hồn cốt văn hóa, bản sắc dân tộc, là miền ký ức và nguồn lực cho tương lai. Do đó, tỉnh lựa chọn chiến lược phát triển cân bằng: không để đô thị lấn át nông thôn, mà khơi dậy, nâng tầm giá trị nông thôn như một phần linh hồn của tiến trình hiện đại hóa.

Quá trình xây dựng NTM ở Ninh Bình luôn gắn liền với mục tiêu phát triển hài hòa giữa nông thôn và đô thị gắn với xây dựng đô thị di sản; phát triển bền vững trên nền tảng di sản, gắn chương trình xây dựng NTM với bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị di sản mà Quần thể Danh thắng Tràng An là mô hình mẫu mực được thế giới công nhận. Ở đó, mỗi thửa ruộng, mỗi ngọn núi, mỗi mái nhà đều là di sản sống, vừa sinh kế, vừa văn hóa. Nông thôn không đứng bên lề, mà là hạt nhân kiến tạo nên một không gian đô thị đặc sắc, nơi con người hiện đại sống giữa cội nguồn; nơi nông thôn kết nối chặt chẽ với đô thị trung tâm, tạo nên một chỉnh thể hài hòa, bền vững và nhân văn.

Tỉnh Ninh Bình là địa phương thứ hai trong cả nước hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM theo Bộ tiêu chí quốc gia giai đoạn 2021-2025, đồng thời là một trong 7 tỉnh (gồm Nam Định, Đồng Nai, Hà Nam, Hưng Yên, Hải Dương, Trà Vinh và Ninh Bình) đạt chuẩn tỉnh NTM của cả nước. Đây là dấu mốc quan trọng và càng có ý nghĩa khi 3 tỉnh Ninh BìnhNam Định-Hà Nam đang chuẩn bị hợp nhất thành một đơn vị hành chính mới.

Trong thời gian tới, cùng với việc thực hiện các nhiệm vụ chính trị mang tầm chiến lược, tỉnh Ninh Bình sau sáp nhập sẽ tiếp tục xác định Nông nghiệp, Nông dân và Nông thôn là nền tảng trọng yếu của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Đây không chỉ là bệ đỡ cho phát triển kinh tế-xã hội và đảm bảo quốc phòng, an ninh, mà còn góp phần bảo vệ môi trường sinh thái, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Từ đó, từng bước xây dựng mô hình phát triển hài hòa, gắn kết giữa đô thị và nông thôn, giữa truyền thống và hiện đại, hướng tới mục tiêu phát triển bền vững, toàn diện. Thời gian tới, tỉnh sẽ tập trung thực hiện một số nhiệm vụ trọng tâm sau:

Một là, tiếp tục quán triệt Nghị quyết Đại hội toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa XIII về phát triển nông nghiệp, nông dân, nông thôn đến 2030, tầm nhìn đến năm 2045; các nghị quyết, kết luận, chỉ đạo của Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Quốc hội, Chính phủ, Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Ninh Bình lần thứ XXII, quán triệt các quan điểm, định hướng lớn trong xây dựng, phát triển đất nước và những quan điểm, định hướng, mục tiêu chiến lược theo Quy hoạch tỉnh Ninh Bình thời kỳ 2021- 2030, tầm nhìn đến năm 2050, vận dụng sáng tạo, triển khai thực hiện hiệu quả, phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của địa phương; trên cơ sở đó rà soát, cập nhật, hoàn thiện các quy hoạch, đề ra những nhiệm vụ, giải pháp vừa đảm bảo tính chiến lược, dài hạn, vừa giải quyết các vấn đề trước mắt, đặc biệt là phát huy tốt các tiềm năng, lợi thế, dư địa, động lực và cơ hội mới sau khi hợp nhất 3 tỉnh (Ninh Bình, Nam Định, Hà Nam). Tiếp tục nghiên cứu ban hành các chính sách đặc thù cho phát triển nông thôn bền vững và hài hòa, phù hợp với quá trình đô thị hóa. Ninh Bình xác định không thể có nông thôn mới kiểu mẫu nếu thiếu cơ chế khuyến khích xã hội hóa, thiếu chính sách riêng cho doanh nghiệp đầu tư vào nông thôn. Tỉnh đã, đang và sẽ tiếp tục kiến nghị, đồng thời chủ động xây dựng chính sách hỗ trợ mạnh mẽ, từ tín dụng ưu đãi, đất đai, thủ tục hành chính đến đào tạo nghề và tiếp cận thị trường tiêu thụ. Mục tiêu là để mỗi người dân đều thấy nông thôn là miền đất hứa.

Hai là, tăng cường kết nối hạ tầng giao thông. Xây dựng, nâng cấp các tuyến đường giao thông liên kết giữa các khu vực nông thôn và đô thị, đặc biệt là những tuyến đường huyết mạch có tính chất kết nối vùng và liên vùng, kết nối liên thông với các tuyến đường bộ, đường sắt quan trọng của quốc gia; nghiên cứu phát triển một số tuyến đường sắt đô thị. Đảm bảo hệ thống giao thông giữa nông thôn và đô thị thuận tiện, thúc đẩy trao đổi hàng hóa, dịch vụ, du lịch, và giao lưu văn hóa. Ưu tiên đầu tư vào các xã NTM nâng cao, kiểu mẫu có vai trò dẫn dắt, lan tỏa. Việc đầu tư không dàn trải, không theo phong trào, tỉnh tập trung nguồn lực cho những nơi hội tụ đủ điều kiện để bứt phá, những xã có vị trí chiến lược, tiềm năng phát triển du lịch, nông nghiệp công nghệ cao. Mỗi xã kiểu mẫu là một hạt nhân, là tấm gương để nhân rộng, lan tỏa tinh thần đổi mới sáng tạo, vừa gìn giữ nét đẹp truyền thống, vừa hội nhập hiện đại.

Ba là, tăng cường quy hoạch tích hợp và quản trị liên vùng. Phát triển không thể tách rời quy hoạch. Tỉnh xác định quy hoạch tích hợp, nơi nông thôn, đô thị, du lịch, công nghiệp và bảo tồn được thiết kế trong một bức tranh tổng thể, là bản đồ dẫn đường cho tương lai. Đồng thời, quản trị liên vùng cũng được chú trọng: các cụm xã, cụm công nghiệp, điểm du lịch không phát triển riêng lẻ mà kết nối, chia sẻ hạ tầng, dịch vụ và cơ hội, tạo nên một không gian nông thôn hòa hợp với đô thị.

Bốn là, phát triển con người là trụ cột của NTM văn minh bởi “không có nông thôn mới nếu con người vẫn cũ”. Do đó, tỉnh sẽ tiếp tục quan tâm đầu tư mạnh cho giáo dục, y tế, văn hóa và khởi nghiệp đổi mới, sáng tạo. Chú trọng nâng cao năng lực quản trị cho chính quyền cơ sở. Những lớp tập huấn, những mô hình tự quản, những không gian sáng tạo văn hóa cộng đồng... cần tiếp tục được khơi dậy, với tâm thế xây dựng thế hệ nông dân mới “bản lĩnh, văn minh và làm chủ cuộc sống”.

Năm là, tăng cường quản lý nhà nước và khuyến khích sự tham gia của cộng đồng. Cải cách hành chính, tạo môi trường thuận lợi cho các nhà đầu tư vào nông thôn, đồng thời nâng cao năng lực cho chính quyền các cấp trong việc quản lý, giám sát quá trình phát triển NTM. Khuyến khích sự tham gia tích cực của người dân vào các hoạt động phát triển nông thôn, xây dựng các mô hình dân vận khéo để đảm bảo sự đồng thuận trong cộng đồng.

Nhìn lại chặng đường 15 năm xây dựng NTM, Ninh Bình đã đi những bước dài trên con đường rộng mở: Lấy nông thôn làm nền, đô thị làm động lực, di sản làm bản sắc, văn hóa làm cốt lõi và Nhân dân làm chủ thể. Việc hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM không chỉ là thành quả của hôm nay mà là cơ sở để tỉnh định hình tầm nhìn cho những thập kỷ tới. Với quyết tâm chính trị cao, tư duy đổi mới và sự đồng lòng của người dân, tỉnh Ninh Bình trong giai đoạn mới sẽ tiếp tục vững bước trên hành trình xây dựng Đô thị di sản thiên niên kỷ giàu bản sắc riêng-nơi mà phát triển không chỉ được đo bằng con số tăng trưởng mà còn bằng mức độ hạnh phúc và sự bình yên của Nhân dân.

Phạm Quang Ngọc
(Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh,
Trưởng Ban Chỉ đạo các Chương trình mục tiêu quốc gia tỉnh Ninh Bình)