Lễ hội đầu năm, truyền thống và sáng tạo
Lễ hội đầu năm là dịp cầu bình an và tôn vinh giá trị văn hóa. Ở Hà Nam, đầu năm, 5/6 huyện, thị xã, thành phố đều có những lễ hội, ngày hội lớn. Những lễ hội đậm chất vùng miền, nơi các nghi thức cổ truyền, ký ức cộng đồng lan tỏa đã thu hút đông đảo nhân dân và du khách tham gia, thưởng ngoạn.
Các lễ hội trên địa bàn tỉnh phong phú các hình thức. Trong đó, có các lễ hội truyền thống như hội Vật võ Liễu Đôi (Thanh Liêm); các lễ hội phục dựng như Lễ hội Tịch điền Đọi Sơn (xã Tiên Sơn, thị xã Duy Tiên); các lễ hội sáng tạo mới như Lễ phát lương Đức Thánh Trần đền Trần Thương (Lý Nhân), Ngày thơ trên quê hương Tam nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến (Bình Lục) và lễ hội mang màu sắc Phật giáo Hội xuân Tam Chúc... Ngoài việc bảo tồn và lan tỏa được những giá trị truyền thống, các lễ hội đầu năm ở Hà Nam đã và đang có nhiều nét đổi mới, sáng tạo nhằm thích ứng được nhu cầu đa dạng của xã hội đương đại, góp phần vừa bảo tồn vừa phát huy và nâng cao chất lượng các lễ hội.
Hội Vật võ Liễu Đôi – Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2017, là một lễ hội độc đáo, đặc sắc từ gốc tích, quá trình duy trì đến việc thực hành lễ hội. Từ năm 2020, để bảo tồn, quảng bá và phát huy giá trị di sản, Hội Vật võ Liễu Đôi được kết hợp với Giải Vật mùa Xuân thượng võ – một giải thi đấu thể thao ra đời từ mảnh đất mang đầy tinh thần thượng võ Hà Nam và là giải đấu được duy trì lâu dài nhất trong hệ thống các giải thể thao cấp tỉnh tính từ khi Hà Nam được tái lập đến nay. Ngoài những nghi thức truyền thống gắn với quá trình lập làng thì Vật võ Liễu Đôi hiện đã cởi mở hơn khi không câu nệ chỉ con trai mới được tham gia thi vật, nên cùng với vật dân tộc, giải vật còn có nội dung vật nữ và mới đây là vật Jujitsu. Tới đây, khán giả không chỉ được thưởng thức nét đẹp của vật dân tộc với những keo vật thờ, vật trai rốt và những thế võ cổ truyền mà còn được xem những đô vật nữ trình diễn, thi đấu những thế võ của vật tự do, vật Jujitsu và tới đây thêm cả Sambo.
Lễ hội Tịch điền Đọi Sơn, với điển tích mang đậm dấu ấn của văn minh lúa nước, Lễ hội diễn ra vào đầu năm tại đúng cánh đồng xưa kia vua Lê Đại Hành thực hiện những sá cày đầu năm để khuyến khích nông dân cày cấy, truyền tư tưởng trọng nông nên lễ hội thu hút đông đảo du khách tham dự. Ngoài người dân địa phương chủ thể của lễ hội còn có các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, trí thức văn nghệ sĩ và du khách thập phương. Bên cạnh những nghi thức truyền thống, một số năm gần đây, lễ hội trở nên sôi động hơn khi có thêm những gian hàng bày bán những sản vật địa phương và những sản phẩm mang ý nghĩa cầu may đầu năm, giúp người dân được cảm thụ lễ hội và thêm phần hoan hỉ khi dự lễ hội.
Hà Nam có hai đại diện của thơ văn trung và hiện đại là Tam Nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến và Nhà văn, Liệt sĩ Nam Cao. Nguyễn Khuyến làm quan dưới triều Nguyễn nhưng ông sớm cáo quan về ở ẩn, vui thú điền viên, bảo toàn khí tiết. Về sáng tác, Nhà thơ Nguyễn Khuyến đã để lại cho hậu thế hơn 800 tác phẩm thơ và câu đối. Thơ ông giàu cảm xúc với thiên nhiên, với con người và với quê hương, đất nước; trong đó, chùm thơ thu: Thu Điếu, Thu Ẩm, Thu Vịnh đã đưa ông trở thành nhà thơ của làng cảnh Việt Nam. Hằng năm, vào ngày Rằm tháng Giêng - ngày mất của Nguyễn Khuyến, chính quyền và nhân dân địa phương duy trì việc tổ chức lễ dâng hương tưởng niệm tại Từ đường của ông ở làng Vị Hạ, xã Trung Lương, huyện Bình Lục.
Từ năm 2003, ngày Rằm tháng Giêng hằng năm được lấy là Ngày thơ Việt Nam. Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh cũng đã từng tổ chức Ngày thơ Việt Nam tỉnh Hà Nam tại quê hương nhà thơ nhưng với quy mô nhỏ. Năm 2024, với sự tham mưu của các cơ quan chuyên môn, lần đầu tiên, UBND huyện Bình Lục đã phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH,TT&DL) và Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh tổ chức Ngày thơ Việt Nam trên quê hương nhà thơ. Ngày thơ được diễn ra với quy mô lớn hơn, từ khu Từ đường Nguyễn Khuyến được Bộ VH,TT&DL công nhận là Di tích Lịch sử cấp quốc gia năm 1991 đến đình làng Vị Hạ và Trường THCS xã Trung Lương. Không gian Ngày thơ được bài trí đúng với hình ảnh riêng có của làng quê Bắc Bộ: phiên chợ Tết với những sản vật đất đồng chiêm, những món quà quê; những hoạt động ngày Tết được tái hiện, như: thầy đồ cho chữ đầu xuân, những trò chơi dân gian trên sân đình. Đặc biệt năm nay, trên sân đình Vị Hạ, Ban Tổ chức còn dựng một Trường thi tái hiện lại khung cảnh lều chõng đi thi của các sĩ tử xưa mà Nguyễn Khuyến cũng đã từng dự thi và đỗ tam khoa. Và với nhiều không gian check in vô cùng đẹp, hoạt động này đang bắt đầu lan tỏa, thu hút nhân dân và du khách. Từ ngày hội tôn vinh thơ ca gắn với ngày hội tôn vinh di sản, tôn vinh danh nhân, giáo dục truyền thống, Ngày thơ trên quê hương Nguyễn Khuyến là một sáng tạo góp phần vào những lễ hội đầu xuân ấn tượng tại Hà Nam.
Lễ hội truyền thống là lễ hội mang tính nguyên gốc gắn liền với các yếu tố tâm linh và tín ngưỡng cộng đồng. Tuy nhiên, bên cạnh sự bảo tồn thì sự sáng tạo trong lễ hội truyền thống là một yếu tố quan trọng giúp lễ hội sống động hơn và thu hút đa dạng nhu cầu của mọi người, nhất là thế hệ trẻ.
