Góp phần hồi sinh đàn linh trưởng

Chị Nguyễn Thu Hiền, người đàn bà ngoại tứ tuần với mái tóc ngắn, quần rằn ri, giày cao cổ cùng người bạn đời ngoại quốc vẫn miệt mài với công việc cứu hộ linh trưởng hơn 20 năm nay. Năm nay Tilo đã bước sang tuổi 75. Hồi lấy nhau, anh hơn chị tới 31 tuổi. Anh chị đến với nhau trong sự phản đối quyết liệt từ gia đình chị. Còn chị, cô gái lớn lên trên đất Hà thành trong mái ấm nề nếp của một gia đình công chức. Là con gái, chị cũng được mẹ truyền cho đủ nữ công gia chánh.

Nhưng với bản tính nghịch ngợm, phá cách, từ thuở ngày xưa ấy, chị đã dám mặc quần cào rách, tóc cắt ngắn, lang thang theo chúng bạn đi chơi khắp Hà Nội. "Thậm chí, các thầy cô giáo, chú, bác trong họ hay bạn bè toàn gọi tôi là "anh Hiền", "thằng Hiền", "Mít tơ Hiền"… đấy" - Chị Hiền hài hước chia sẻ không chút ngại ngần cùng với nụ cười tươi thắm hàm chứa sự chín chắn và từng trải.

Người chồng, đến từ nước Đức xa xôi, tên đầy đủ là Tilo Nadler. Tilo dáng cao lừng lững, da hồng hào, râu bạc trắng. Vốn là thạc sĩ điện lạnh, lại công tác tại Đài truyền hình Đức nhưng tình yêu động vật trong anh chưa bao giờ thôi rạo rực. Vì lẽ đó, anh đã chọn và gắn với Tổ chức bảo vệ động vật Frankfurt - một tổ chức bảo vệ động vật lâu đời và có uy tín bậc nhất trên thế giới. Cũng từ đây, Tilo có cơ duyên đến với Việt Nam, chuyện tình của họ cũng bắt đầu được viết những dòng đầu tiên.

Chị Hiền bảo, chị với Tilo là duyên trời định. ấy là từ năm 10 tuổi, chị theo chúng bạn đi chơi Bờ Hồ thì đã gặp đoàn nghiên cứu của CHDC Đức về các loài chim, trong đó có Tilo. Đến năm 1993, Tilo quay lại Việt Nam để nghiên cứu về loài linh trưởng thì Hiền ôn thi vào đại học. Thời sinh viên chị cộng tác thường xuyên với Tilo, làm phiên dịch cho các chuyên gia.

Về sau này, khi nghe chuyện và ráp nối lại thì đúng với các dữ kiện, nhưng chính Tilo bảo cũng không thể nhớ được chị vì một cô bé 10 tuổi với 22 tuổi khác nhau quá nhiều. Nhưng trong ký ức của cô bé Hà Nội nghịch ngợm, hiếu động ngày nào, cái "ông Tây" đã cho mình kẹo thì đích thị không thể nào sai... Khi tình yêu nảy nở, Tilo ngỏ lời yêu cũng là lúc con tim chị rung lên nhịp đồng vọng.

Tuy nhiên, với gia đình Hiền lúc bấy giờ, việc chơi với "Tây" đã là điều không chấp nhận được chứ đừng nói đến kết hôn. Chị bị cả gia đình, họ hàng phản đối quyết liệt, dọa sẽ từ luôn. Tháng 6-1997, chị ra trường, đòi cưới Tilo, bố mẹ chị viết một bức thư rất dài với câu kết xót xa: "Một là con có bố mẹ cùng gia đình, hai là con theo nó!".

Chị cũng trả lời bố mẹ bằng một bức thư dài 8 trang rồi xách vali lên Cúc Phương sống với anh Tilo và chính thức làm việc cho dự án vào ngày 17-10-1997. Một năm sau chị được ký hợp đồng lao động với Vườn Quốc gia Cúc Phương.

Chị Hiền tâm sự: Chúng tôi rất hiểu và hợp nhau trong công việc và cuộc sống. Không dưới 100 lần chúng tôi đã cùng nhau đưa ra ý tưởng, ý kiến giải quyết vấn đề trong một vài tích tắc. Biết lắng nghe, biết gạt đi cái tôi và cùng nuôi dưỡng niềm đam mê là cách chúng tôi tạo nên những nhịp trầm, bổng giữa núi rừng heo hút này

Mãi đến năm 2000, gia đình mới đồng ý cuộc hôn nhân của anh chị. Đến tận bây giờ hai người vẫn chưa tổ chức lễ cưới nào tại Việt Nam, chị Hiền chưa được mặc áo cô dâu. Chị nói vui: "Sắp kỷ niệm 15 năm ngày cưới, nhưng bọn mình tự cho là 30 năm. Vì các đôi vợ chồng khác một ngày chỉ gặp nhau vài tiếng, thời gian còn lại dành cho việc khác, còn bọn mình gặp nhau 24/24h. Thế nên phải tính gấp đôi thời gian bên nhau".

Anh chị cũng đã có với nhau hai cậu con trai kháu khỉnh, cậu anh tên Khiêm, học lớp 8 và cậu em tên Huy, học lớp 4. Hai cháu đều có quốc tịch Đức, nhưng hai vợ chồng vẫn cho con học trường làng ở Cúc Phương. Bản thân Tilo cũng đã Việt hóa rất nhiều trong việc ăn uống, sinh hoạt hàng ngày. Ngày Tết Nguyên đán, Tilo đã khá "khoái khẩu" với món bánh chưng và giò của Việt Nam.

Niềm đam mê với linh trưởng

Trung tâm Cứu hộ linh trưởng nguy cấp ở Cúc Phương do anh Tilo lập ra từ năm 1993, chị Hiền là điều phối viên của dự án. "Sự tích" về Trung tâm được anh Tilo và chị Hiền kể lại: Tháng 1-1993, Tilo đi thăm chợ Nho Quan cùng với cán bộ của vườn thì thấy người dân bày bán 2 con voọc mông trắng đang bị thương.

Trong danh sách các động vật được bảo vệ trong Sách đỏ của Việt Nam và thế giới thì loài này được liệt vào loại quý hiếm, đặc hữu. Tuy nhiên, nhiều cán bộ không biết được điều này. Anh rất bức xúc, giậm chân, đỏ mặt tía tai gọi cho cơ quan chức năng. Từ đó, anh trở thành ông "thiên lôi" và là nỗi e ngại của nhiều người xâm phạm trái phép Vườn Quốc gia.

Sau này, Tilo đã bán cả cơ nghiệp của mình ở Đức để lo việc ở Trung tâm Cứu hộ linh trưởng. Trong quá trình săn bắt và buôn bán, các cá thể voọc bị thương, con thì mất đuôi, con thì cụt chi… nên phải chăm sóc rất kỹ. Vì thế, Tilo một tay đảm nhận hai công việc, vừa đi rừng để điều tra nghiên cứu số lượng và tập tính của bầy đàn ngoài tự nhiên, vừa cứu hộ, chăm sóc.

Trải qua chặng đường hơn 20 năm, vợ chồng anh chị đã rất tận tụy đóng góp nhiều cho dự án, đến nay dự án đã bước sang giai đoạn thứ 4 (mỗi giai đoạn kéo dài 5 năm). Vợ chồng anh chị đã bảo tồn được 15 loài, khoảng 180 cá thể linh trưởng quý hiếm cho Việt Nam. Bên cạnh đó, chị cũng tích cực vận động các khoản kinh phí để Trung tâm hoạt động.

Trung tâm Cứu hộ linh trưởng tại rừng Cúc Phương có mối quan hệ với rất nhiều tổ chức, trường đại học. Các cá thể linh trưởng ở đây đều được đặt tên, đánh số, ghi ngày sinh, ngày đưa về rất cụ thể, chi tiết. Sau khi chữa chạy, sinh sản sẽ cho ra môi trường bán tự nhiên rồi hoàn toàn tự nhiên.

Chị Hiền cho biết: ở đây có vài đàn "pê đê" vì không có con cái. Nhốt chúng cùng một chuồng nên đến thời điểm phát dục chúng nó cũng có những hành vi giao phối "đồng tính" với nhau, vừa kỳ lạ, vừa tội tội. Sau 20 năm sống ở Việt Nam, chúng tôi làm những dự án hoạt động theo đúng phong cách Đức.

Chúng tôi kết hợp với kiểm lâm và chính quyền để tuyên truyền, tuần tra, bảo vệ. Trong tự nhiên, một vài cá thể được đưa về đây đồng nghĩa với việc đàn của chúng đã bị thợ săn triệt hạ. Cứu hộ được một vài con trong khi cả chục con đã biến mất...

Chị Hiền tâm sự: Cả hai chúng tôi có khá nhiều kỷ niệm đáng nhớ như nằm thức trắng đêm ở ruộng mía ven đường; ngủ đêm mưa trong rừng khi đi tuần tra, kiểm soát rừng cùng anh em kiểm lâm, sáng hôm sau ngủ dậy thì quần áo cả đội đều chuyển sang màu đỏ vì nhiều con vắt tới "thăm"; đi làm công tác dân vận, tuyên truyền ở thôn bản được bà con mời rượu bằng bát, say thuốc lào cắm đầu xuống đất; đi tiếp nhận cứu hộ linh trưởng từ Cúc Phương - Quy Nhơn, Bình Định - Cúc Phương cả đi và về có 42 tiếng...

Chị bảo những kỷ niệm khi đi cứu hộ linh trưởng thì nhiều lắm. Chị Hiền mô tả, thợ săn hoặc thợ xẻ đi hàng chục người, lập lán trại đàng hoàng. Có lần họ bẫy được con voọc, voọc mẹ chết, voọc con bị trói quặt tay ra sau, trông rất tội. Chị đến nói chuyện rất nhẹ nhàng nhưng họ quát mắng, xúc phạm và vẫn quyết đòi "mang voọc về nấu giả cầy".

Dù được học võ từ nhỏ nhưng tương quan lực lượng quá lớn, không thể làm gì được họ, chị Hiền bèn nghĩ ra cách để giải thoát con voọc tội nghiệp. Chị đã làm bộ nhẹ nhàng, đến xin đám lâm tặc trói tay voọc về trước bụng thay vì quặt ra sau để chúng tiện di chuyển. Thừa lúc đám người ấy sơ ý, chị đã xô cho voọc chạy thoát. Rồi một lần, chị cùng đoàn đi vào Quảng Nam điều tra nghiên cứu loài voọc chà vá chân xám, phát hiện ra nhà một ông cán bộ huyện nuôi một con voọc. Sau khi nói chuyện thì biết đó là động vật quý hiếm cần bảo vệ, nhưng ông ấy vẫn không trả về tự nhiên.

Hiền bàn với Tilo quyết định quay video phát trên truyền hình. Phim chiếu lên, người cán bộ này đã bị kỷ luật, mất chức. Năm 2001, trong một chuyến đi tuần rừng, chị Hiền đưa được một cá thể voọc đơn lẻ đang kiệt sức về khu chăm sóc. Nhưng cũng chính chuyến đi này, chị bị ngã dẫn đến sảy thai...

Những kỷ niệm được chị Hiền và anh Tilo kể lại trong hơi ấm của trà Việt, trong cái ngút ngàn của núi rừng Cúc Phương khiến chúng tôi xúc động. Để "hồi sinh" đàn voọc quý Việt Nam họ đã đổ biết bao công sức, thời gian, thậm chí cả máu và nước mắt. Những tấm lòng ấy thật đáng trân trọng biết bao... Chia tay đôi vợ chồng đặc biệt này trở về thành phố, trong tôi vẫn là câu nói đầy quả quyết của Tilo: Nếu tôi chết, tôi muốn được chôn tại rừng Cúc Phương này.

Quỳnh Thu