Duy trì và phát huy nghề đan nón truyền thống tại Thanh Liêm
Huyện Thanh Liêm có 3 làng nghề đan nón truyền thống tại các thôn: An Khoái, Văn Quán (Liêm Sơn) và Bói (Thanh Phong). Đây là các làng nghề đặc trưng, thu hút lao động ở mọi lứa tuổi. Tuy nhiên, hiện các làng nghề đan nón này đều có nguy cơ bị mai một.
Tìm hiểu tại làng nghề đan nón truyền thống thôn Bói, xã Thanh Phong hiện có khoảng 60 hộ, với khoảng 100 lao động duy trì làm nghề. Mỗi ngày, làng nghề sản xuất bình quân khoảng 50 – 60 sản phẩm. Ngoài những sản phẩm phục vụ đại trà, sản phẩm nón lá thôn Bói đã hướng tới thị trường cao cấp. Đó là những chiếc nón được thêu tay với những đường nét tinh xảo. Bà Đinh Thị Mến, vừa làm nghề đan nón, vừa là đầu mối tiêu thụ cho nhiều hộ trong thôn cho biết: Trong mấy năm gần đây, thu nhập từ nghề làm nón không cao nên số lượng lao động làm nghề trong thôn đã giảm 60% so với trước đây. Gia đình tôi hiện cũng chỉ còn 2 lao động làm nghề, chủ yếu tận dụng lúc nông nhàn, rỗi việc...
Theo lời kể của người dân trong làng, làng nghề đan nón truyền thống thôn Bói có từ khoảng 100 năm trước. Nghề được du nhập qua việc phụ nữ thôn Văn Quán, An Khoái lấy chồng về địa phương. Do nghề có sau nên người dân thôn Bói đã chú trọng hơn đến chất lượng và tính thẩm mỹ của sản phẩm để cạnh tranh trên thị trường. Thời gian cao điểm khoảng từ đầu thập kỷ 90 của thế kỷ trước đến trước năm 2010, thôn có đến 80% số hộ và lao động (ước khoảng 500 lao động) tham gia làm nghề. Tuy nhiên, cùng với xu thế chuyển dịch lao động chung, lao động làm nghề đan nón cũng giảm đi rõ rệt, hiện chỉ còn lại hơn 20% so với trước. Đồng chí Phạm Văn Lịch, Bí thư Chi bộ thôn Bói cho biết: Nghề đan nón truyền thống hiện không còn được coi là nghề đem lại thu nhập chính của người dân trong thôn và đang có nguy cơ ngày càng mai một...
Cũng như thôn Bói, sản xuất tại làng nghề đan nón truyền thống An Khoái và Văn Quán, xã Liêm Sơn cũng chung tình trạng đang ngày càng kém dần so với trước. Tính chung cả 2 thôn hiện còn hơn 100 hộ, với khoảng 150 lao động làm nghề; trong đó có trên 90% lao động gắn bó với nghề đều ở độ tuổi trên 60. Làm nón chỉ tập trung chính vào thời gian nông nhàn. Thường mỗi lao động làm từ 2 – 3 ngày mới được 1 sản phẩm. Theo người dân làm nghề, thu nhập cả tháng của nghề làm nón không bằng 5 ngày công thợ xây chính hay đi làm công nhân cho các doanh nghiệp…
Không chỉ khó khăn về thị trường, hầu hết các làng nghề đan nón truyền thống trên địa bàn huyện Thanh Liêm hiện đang gặp khó khăn về nguyên liệu. Toàn bộ nguyên liệu làm nón người dân phải nhập từ bên ngoài (tre làm khung, lót mo vầu, lá nón, chỉ khâu, quai nón). Giá các nguyên vật liệu ngày càng tăng cao, gấp 2 lần so với cách đây 5 – 6 năm. Tuy nhiên, giá bán nón ra thị trường vẫn giữ nguyên, không thể tăng. Vì thế, ngày công của người làm nón cũng giảm chỉ còn bằng 50 – 60% so với trước. Thị trường tiêu thụ nón phần lớn tại thị trường tự do, bán ở các chợ trong vùng. Nhu cầu người dân sử dụng nón che nắng hiện nay giảm đáng kể do lượng lao động làm nông nghiệp ít đi, có nhiều loại mũ, nón bằng vật liệu khác thay thế cạnh tranh. Chỉ khoảng 10% sản phẩm làm quà biếu, nón cưới được đặt hàng, có giá cao gấp 1,5 – 2 lần sản phẩm bình thường. Bà Đỗ Thị Thanh Nga, Phó Trưởng phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Thanh Liêm cho biết: Các làng nghề đan nón truyền thống của huyện đang trong giai đoạn khó khăn của quá trình phát triển. Ngày công quá thấp nên lao động không còn mặn mà với nghề. Để duy trì và phát triển các làng nghề đan nón truyền thống, chính quyền các cấp của huyện Thanh Liêm và ngành chức năng có sự hỗ trợ xây dựng thương hiệu, tổ chức các chương trình xúc tiến thương mại. Sản phẩm nón lá của thôn Bói đã được công nhận OCOP (Chương trình mỗi xã một sản phẩm), xếp hạng 3 sao; đồng thời, được tạo điều kiện tham gia các chương trình trưng bày, giới thiệu sản phẩm trên địa bàn tỉnh. Các làng nghề truyền thống đan nón An Khoái, Văn Quán được hỗ trợ xây dựng gian hàng giới thiệu sản phẩm tại chùa Địa Tạng Phi Lai trên địa bàn. Năm 2024, Sở Khoa học và Công nghệ đã tổ chức tập huấn về sở hữu trí tuệ, nhãn hiệu tập thể và nâng cao năng lực phát triển thị trường cho các hộ sản xuất và kinh doanh sản phẩm nón lá An Khoái – Văn Quán… Tuy nhiên, để phát huy tốt hiệu quả trong xúc tiến thương mại, phát triển thị trường cần có sự cố gắng, nỗ lực của chính các hộ sản xuất, kinh doanh tại làng nghề. Sản phẩm nón lá cũng cần được giới thiệu, bán hàng bằng hình thức thương mại điện tử để tiếp cận nhanh với thị trường, khách hàng.
Nón lá từ xa xưa vẫn được người dân ưa chuộng bởi công dụng hữu hiệu trong đời sống hằng ngày. Nón lá cũng là nét văn hóa độc đáo được thể hiện qua phong tục trao nón ngày cưới, sử dụng cùng với các trang phục dân tộc, nhất là áo dài… Sản phẩm nón lá được làm hoàn toàn bằng thủ công, không thể đưa máy móc hiện đại vào bất kỳ công đoạn sản xuất nào nên có tính nghệ thuật cao. Từ những giá trị đem lại, thiết nghĩ nghề đan nón của các làng nghề truyền thống cần được hỗ trợ để duy trì và phát triển cả hiện nay và mai sau.
