Cúc Phương xuân đang về

Chiều 30 Tết, gia đình ông Đinh Văn Tuyên ở thôn Sấm 2, xã Cúc Phương tất bật sửa soạn những phần việc cuối cùng để chuẩn bị đón năm mới. Ngồi canh nồi bánh chưng đang sôi rền, bên đàn cháu nhỏ háo hức nhìn ánh lửa bập bùng làm ửng hồng đôi má, ông Tuyên thấy lòng nhẹ nhõm. Tất thảy đều gợi cho ông nhớ về những cái Tết của thời thơ ấu đầy màu sắc. Ông Tuyên kể rằng, những đứa trẻ ở thế hệ ông phải gắn bó với việc chăn trâu, cắt cỏ bởi ở Cúc Phương, hầu như nhà ai cũng nuôi một vài con trâu, bò để lấy sức kéo. Mùa đông ở Cúc Phương lạnh lắm, những lớp sương muối phủ trắng khu rừng già, xoa mờ cả những bước chân trên lối mòn cheo leo. Cả bản Mường chìm khuất trong màn sương trắng mờ ảo…  

Trong manh áo cộc, những đứa trẻ xúm lại đốt lửa để sưởi ấm trong lúc canh chừng đàn trâu, bò đang gặm cỏ. Cho đến một sáng thức giấc, lớp sương trắng ấy không còn. ánh nắng vàng xuyên qua những tầng cây cao thấp của rừng già, nhảy nhót trên những thảm cỏ vừa bật chồi xanh. Phấn khởi nhất có lẽ là bọn trẻ con, chúng không phải đưa bò đi tìm cỏ ở đồng xa nữa. Vắt vẻo trên lưng trâu, ngắm ánh nắng hoang hoải cuối đông và lắng nghe tiếng chim hót, tiếng gà rừng gáy te te. Lúc đó, chúng mới biết rằng Tết sắp đến, mùa Xuân đang gõ cửa từng nhà. "Đối với người lớn, có nhiều việc phải làm để lo một cái Tết cho gia đình. Những người đàn ông trong bản thì rủ nhau vào rừng săn bắn. "Chiến lợi phẩm" khi trở về là những con thú rừng; những gánh củi to, những cây giang làm lạt và đặc biệt là những bó lá dong rừng xanh mướt để gói bánh chưng. Phụ nữ thì tất bật vừa nấu rượu ngô, rượu sắn, vừa mải miết dệt vải để may quần áo mới cho cả gia đình"- ông Tuyên xúc động nhớ lại.

Giờ, cuộc sống của người dân ngày càng no đủ. Vào thời điểm giáp Tết, đồng bào Mường ở Cúc Phương ít còn dệt vải bởi đã có những bộ quần áo truyền thống sặc sỡ sắc màu được bày bán sẵn ở chợ. Đàn ông cũng không phải đi vào rừng săn bắn nữa mà dành thời gian ở nhà chăm sóc đàn vật nuôi có giá trị cao hơn như hươu, ong, nhím… bọn trẻ con cũng không đợi Tết đến, Xuân về qua những biến đổi của cây, của cỏ nữa. Tuy vậy, nhiều nét văn hóa độc đáo trong ngày đón Tết cổ truyền vẫn được đồng bào Mường gìn giữ, nâng niu.

Trưởng thôn Sấm 2 Đinh Minh Châu nói rằng, ở Cúc Phương, hầu như nhà ai cũng nuôi lợn để thịt vào dịp Tết. Bởi với đồng bào Mường, có một con lợn để thịt ăn riêng hoặc đánh đụng mới thể hiện được sự đoàn kết, sum họp của các gia đình, lại vừa thể hiện một năm làm ăn phát đạt. Từ ngày 27 Tết trở đi, các gia đình trong bản luân phiên làm thịt lợn. Vất vả đôi chút vì có khi một buổi sáng cánh đàn ông phải làm thịt tới mấy con lợn, nhưng không khí luôn vui vẻ, chộn rộn tiếng nói cười. Sau khi lợn được thịt xong, phần thịt được gia đình cất đi để chế biến đồ ăn trong ngày Tết. Còn phần nội tạng được chế biến để mời khách ăn bữa tất niên. 

Khác với người Kinh, bữa tất niên của người Mường bao giờ cũng có món cháo. Phần thịt nạc ngon sẽ được các gia đình gói nem chua vào ngày 28 Tết. Nem chua của đồng bào Mường khá đặc biệt, được làm bằng thịt lợn nạc, muối trắng rang phồng, giã nát và thính gạo. Những nguyên liệu trên được trộn đều, sau 3 ngày là có thể ăn được. Nem chua ở đây có thể để 1-2 tháng, vì vậy mà các nhà đều gói đến vài trăm cái. Cùng với nem chua, rượu là một sản vật không thể thiếu trong ngày Tết của người Mường. Rượu của đồng bào Mường được các nhà tự nấu với quy trình rất cầu kỳ. Trước đây thì đồng bào nấu rượu ngô, rượu sắn, nhưng giờ thì chủ yếu là sử dụng lúa nếp nương  để nấu rượu. Khách đến nhà ngày Tết, người Mường đều mang rượu và nem chua ra đãi khách chứ không làm cỗ cầu kỳ. Sau chén rượu tuy nhẹ mà ngấm, mà say, mọi người vui vẻ chia sẻ với nhau những việc đã làm trong năm cũ và những dự định trong năm mới.

Không chỉ lo toan, sửa soạn đón năm mới cùng gia đình, trưởng thôn Đinh Minh Châu còn lo thêm một nhiệm vụ khác, đó là đôn đốc đội cồng chiêng của thôn tập luyện để chuẩn bị các tiết mục biểu diễn dịp đầu Xuân mới. Đưa chúng tôi đi thăm những chiếc chiêng cổ- vốn được dân bản nâng niu, gìn giữ và tự hào như một "báu vật" chung, ông Châu kể rằng, đối với đồng bào dân tộc Mường, cồng chiêng không đơn thuần chỉ là nhạc khí dân tộc mà còn là thanh âm quan trọng, linh thiêng và gắn bó gần như trọn vẹn với đời sống của bà con. Một đứa trẻ khi mới lọt lòng mẹ, nó đã được tiếng chiêng hoan hỉ chào đón và loan báo tin mừng đến cộng động dân cư. Những chàng trai, cô gái đến tuổi trưởng thành, lập gia đình thì trong ngày cưới, đội chiêng sẽ đánh những tiếng chiêng chúc mừng hạnh phúc; cồng chiêng cũng thúc giục khí thế hăng say sản xuất khi vào vụ mới hay gọi nhà nhà đến chia vui cơm mới, xua tan những điềm dữ trong cuộc sống và mang về những ước nguyện ấm no. 

Đặc biệt, vào dịp năm mới, bao giờ cũng có bài chiêng cổ sắc bùa. Trong ngày Tết cổ truyền, phường sắc bùa gồm 8 người tương ứng với bộ chiêng gồm 8 cái. Phường bùa không phân biệt trai, gái hay già trẻ, chỉ cần có lòng đam mê với văn hóa truyền thống và là người thạo đánh cồng chiêng là đạt yêu cầu. Mở đầu cuộc hát sắc bùa, phường bùa thường tụ họp ở nơi trung tâm của làng, đánh cồng, chiêng với âm thanh rộn rã, rồi lần lượt đi đến từng nhà trong thôn chúc mừng. Hát xong ở sân, phường bùa chuyển sang hát bài "gọi cửa" chủ nhà với những câu hát đầy ý nghĩa như  "Chúc cho ông trên đụn/ bà trên nhà/ Năm cũ đã qua/ Bước sang năm mới/ làm nên giàu có/ con cái phương trưởng/ muốn gì được nấy"… làm ấm lòng cả gia chủ và khách khi Tết đến, Xuân về.

Đào Hằng