Chùa Cổ Lễ: Nơi hội tụ huyền tích và giá trị văn hóa dân gian

 Kiến trúc độc đáo

“Đến chùa Cổ Lễ, tôi rất ấn tượng với lối kiến trúc độc đáo của ngôi chùa. Đó là sự hoà quyện giữa kiến trúc cổ truyền Việt Nam với kiến trúc gô-tích của châu Âu. Khi bước vào bên trong ngôi chùa, mọi chi tiết đều gần gũi, từ pho tượng, mái ngói đến không gian trầm mặc của chốn thiền môn đều thuần Việt” - du khách Nguyễn Tất Sơn (Hà Nội) chia sẻ.

Ấn tượng của anh Sơn cũng là cảm nhận chung của nhiều người lần đầu đặt chân tới chùa Cổ Lễ. Giữa không gian thanh tịnh, ngôi chùa hiện lên với sự giao thoa của kiến trúc phương Đông và những đường nét Gothic phương Tây. Mỗi vòm cong, bức tường gạch, khung cửa kính nhiều màu gợi nhắc đến kiến trúc nhà thờ cổ châu Âu, nhưng bước qua tam quan, vào sâu bên trong lại là tinh thần Phật giáo và hồn Việt rõ nét như tượng Phật, rồng chầu, sen nở, mái ngói cổ và cách bài trí “tiền Phật - hậu Thánh”.

Theo các tài liệu lịch sử, chùa được khởi dựng từ thế kỷ XII bởi Quốc sư Nguyễn Minh Không, vị Thiền sư danh tiếng thời Lý. Trải qua bao biến thiên, đầu thế kỷ XX, Hòa thượng Phạm Quang Tuyên đã vận động phật tử và nhân dân địa phương đại tu chùa. Không cần bản vẽ thiết kế, không dùng xi măng, sắt thép, ông và dân làng đã tạo dựng một công trình “thi gan cùng tuế nguyệt” bằng vôi, mật mía, giấy bản, gạch ngói…

Điểm nhấn lớn nhất trong quần thể kiến trúc của chùa là tháp Cửu Phẩm Liên Hoa, tòa tháp cao 32 mét nằm giữa hồ nước trong xanh. Tháp có chín tầng xoay tròn tượng trưng cho chín tầng hoa sen chốn Phật giới. Đặc biệt, toàn bộ công trình được đặt trên lưng rùa đá khổng lồ với chân trụ sâu xuống lòng hồ, đầu quay vào chính điện. Bên trong là cầu thang xoắn ốc 64 bậc, tượng trưng cho 64 quẻ Kinh Dịch, một phối hợp tinh tế giữa Phật học và triết lý Đông phương.

Giữa hồ nước phẳng lặng trước chính điện, quả chuông Đại Hồng Chung nặng 9 tấn được đặt trên bệ đá vững chãi, trở thành chi tiết đặc sắc trong kiến trúc của chùa Cổ Lễ. Chuông được đúc vào năm 1936, cao khoảng 4,2 m, đường kính miệng 2,2 m, trang trí họa tiết sen, hoa lá và văn tự chữ Hán. Khi kháng chiến bùng nổ, nhân dân lo ngại chuông bị phá hoại nên đã ngâm chìm xuống hồ để bảo vệ. Năm 1954, chuông được trục vớt và đặt lại trên bệ giữa hồ như 1 biểu tượng trấn giữ chùa. Với giá trị lịch sử - văn hóa và kiến trúc độc đáo, năm 1988, chùa Cổ Lễ được xếp hạng Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia. Từ đó đến nay, bằng nguồn công đức và sự chung tay của người dân, nhiều hạng mục chùa đã được gìn giữ và trùng tu, bảo tồn nguyên trạng.

Di sản văn hóa đặc sắc

Từ bao đời nay, người dân Trực Ninh vẫn truyền nhau câu ca: “Dù ai buôn bán trăm nghề/Mười tư tháng Chín nhớ về hội Ông” để nhắc ngày hội truyền thống quê hương. Lễ hội chùa Cổ Lễ được tổ chức từ ngày 13 đến 16 tháng Chín âm lịch hằng năm, nhân ngày sinh Đức Thánh Tổ Nguyễn Minh Không. Đây là lễ hội lớn mang đậm dấu ấn văn hóa dân gian Bắc Bộ, được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2023.

Lễ hội gồm hai phần: lễ và hội. Phần lễ trang nghiêm với các nghi thức lễ mộc dục, thắng y, rước kiệu Tổ từ các từ đường của năm dòng họ lớn (Dương Nhất, Nguyễn, Phan, Lê, Dương Nhì) lên chùa, rước phụng nghinh kiệu Đức Thánh Tổ và Mẫu, tế nam quan - nữ quan, rước cờ hiệu, dâng hương và lễ tạ. Nổi bật nhất là nghi thức múa rối cạn chầu Thánh vào các buổi tối tại Phật Điện, do hậu duệ hai ngành họ Nguyễn thực hiện. Tượng rối gồm 9 đầu Thánh mang nhiều sắc thái, chuyển động theo nhịp phách, chiêng, trống. Các động tác múa tạo hình chữ Hán như “Thánh cung vạn tuế”, “Thiên hạ thái bình”... mang ý nghĩa cầu quốc thái dân an, mùa màng bội thu.

Phần hội rộn ràng với nhiều trò chơi dân gian, đặc biệt là hội bơi chải trên sông dài 2,5km từ làng Cổ Lễ đến làng Cát Chử. Mỗi đội gồm 16 người, thi đấu 4 vòng với tổng cự ly 10km. Tiếng mõ, tiếng trống cùng hò reo cổ vũ vang động khúc sông quê. Bơi chải thể hiện tinh thần thượng võ và gợi nhớ truyền tích Đức Thánh Tổ dạy dân nghề chài lưới ven sông.

Lễ hội chùa Cổ Lễ là dịp để con cháu xa gần trở về sum họp, kết nối tình làng nghĩa xóm. Thông qua các nghi thức và trò chơi dân gian, lễ hội vun đắp sức mạnh đoàn kết cộng đồng, nhắc nhở mọi người “uống nước nhớ nguồn”, tưởng nhớ công lao tổ tiên và những bậc tiền bối hữu công.

Đồng chí Vũ Mạnh Cường, Chủ tịch UBND xã Cổ Lễ cho biết: “Chúng tôi chú trọng phát huy giá trị văn hóa thông qua việc gắn di tích, lễ hội với giáo dục truyền thống, phát triển du lịch tâm linh và xây dựng đời sống văn hóa cơ sở. Lễ hội chùa Cổ Lễ được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vừa là niềm vinh dự, vừa là trách nhiệm để chính quyền và nhân dân tiếp tục giữ gìn, trao truyền và lan tỏa giá trị di sản cho các thế hệ mai sau.”

Huyền tích “Cởi áo cà sa, khoác chiến bào”

“Cởi áo cà sa khoác chiến bào/Tuốt gươm, bồng súng diệt binh đao/Ra đi quyết rửa thù cứu nước/Vì nghĩa quên thân, hiến máu đào”. Bốn câu thơ vang dội ấy chính là lời phát nguyện của các nhà sư tại chùa Cổ Lễ trong buổi lễ tiễn lên đường tham gia kháng chiến chống thực dân Pháp, ngày 27-2-1947. Sự kiện hào hùng “cởi áo cà sa, khoác chiến bào” này đã trở thành huyền tích bất tử trên mảnh đất Cổ Lễ. Tại sân chùa năm ấy, Hòa thượng Thích Thế Long, Viện chủ chùa Cổ Lễ, đã chủ trì buổi lễ đặc biệt để tiễn các tăng ni nhập thế. 27 nhà sư (trong đó có 2 ni cô Đàm Nhung, Đàm Lân) khoác áo nâu sòng, chân đất, đầu trần, xếp hàng ngay ngắn trước chính điện. Khi tiếng hô “Đội mũ” vang lên, những chiếc mũ trấn thủ được trao tới tay, các vị tăng sư đồng loạt cởi bỏ áo cà sa, chính thức trở thành những chiến sĩ Vệ quốc quân. Ngay sau đó, đại diện Trung đoàn 34 trao vũ khí cho từng người. Đoàn quân đặc biệt ấy cất bước ra đi giữa tiếng hát “Tiến lên đường, tới sa trường” vang vọng cả sân chùa.

Từ ngôi chùa cổ kính, các tăng ni Cổ Lễ đã viết nên trang sử vàng sẵn sàng xả thân bảo vệ Tổ quốc. Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, chùa Cổ Lễ có tổng cộng 35 tăng ni tình nguyện ra trận. Trong số đó, 12 vị đã anh dũng hi sinh và được Nhà nước truy phong liệt sĩ; nhiều vị khác sau này trở thành cán bộ cao cấp trong Quân đội và Giáo hội Phật giáo Việt Nam.

Năm 1999, nhân kỷ niệm 52 năm ngày truyền thống “Nghĩa sĩ Phật tử Cổ Lễ”, nhà chùa đã xây dựng đài tưởng niệm trang nghiêm, trở thành nơi giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ. Hòa thượng Thích Tâm Vượng cho biết đây là nét riêng có của lễ hội chùa Cổ Lễ: “Hằng năm, đúng dịp lễ hội, nhà chùa cùng chính quyền và nhân dân địa phương tổ chức lễ dâng hương tri ân những “nghĩa sĩ áo nâu” đã cống hiến xương máu vì độc lập, tự do của dân tộc. Đây là cách để chúng tôi giáo dục thế hệ sau về tinh thần nhập thế: Đạo pháp luôn đồng hành cùng dân tộc”.

Cô Lương Thị Huyền, Hiệu trưởng Trường THCS Cổ Lễ cho biết vào mỗi mùa lễ hội, nhà trường đều tổ chức cho học sinh tham dự lễ dâng hương: “Các em học sinh tự hào khi biết ngay trên quê hương mình có những nhà sư anh hùng. Sau mỗi lần tham dự lễ hội, chúng tôi đều hướng dẫn các em viết bài cảm nhận về di tích và lễ hội quê hương, từ đó bồi đắp tình yêu và ý thức giữ gìn di sản văn hóa dân tộc”.

Cùng chung quan điểm, thầy giáo Nguyễn Sỹ Hiệp, Hiệu trưởng Trường THCS Đào Sư Tích, xã Cổ Lễ cho biết: “Chúng tôi coi những buổi học ngoại khóa tại chùa Cổ Lễ là cơ hội để học sinh tiếp xúc trực tiếp với di sản, từ đó khơi dậy tinh thần biết ơn thế hệ đi trước và vun đắp ý thức bảo tồn văn hóa trong đời sống hôm nay”.

Thực tế cho thấy, chùa Cổ Lễ là nơi hội tụ nhiều lớp trầm tích lịch sử - văn hóa. Từ một danh lam cổ tự mang kiến trúc độc đáo, đến lễ hội truyền thống đậm đà bản sắc cùng huyền tích về những nhà sư khoác chiến bào, tất cả tạo nên giá trị riêng có của mảnh đất Cổ Lễ. Chùa Cổ Lễ trầm mặc mà bền bỉ gìn giữ ngọn lửa tâm linh, hồn cốt truyền thống, như một chứng nhân vững chãi giữa bao biến thiên. Và rồi từ mái ngói rêu phong ấy, đạo lý cùng di sản vẫn tiếp tục được trao truyền cho muôn đời sau.