Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong đời sống đương đại

Di sản văn hóa-Nền tảng tinh thần và lợi thế phát triển

Theo số liệu từ Sở Văn hóa và Thể thao, toàn tỉnh có 5.071 di tích nằm trong danh mục kiểm kê; trong đó có 1.106 di tích đã được Nhà nước xếp hạng (1 di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới - Quần thể danh thắng Tràng An, 8 di tích quốc gia đặc biệt, 264 di tích cấp quốc gia và 834 di tích cấp tỉnh). Trong số 8 di tích quốc gia đặc biệt, có 4 di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật gồm: Khu di tích Cố đô Hoa Lư, Khu di tích đền Trần - chùa Phổ Minh, đền Trần Thương, chùa Long Đọi Sơn; 2 di tích kiến trúc nghệ thuật là đền Xám và chùa Keo Hành Thiện; 1 danh lam thắng cảnh: Quần thể Tràng An - Tam Cốc - Bích Động, 1 di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh: núi Non Nước.

Hệ thống di tích ở Ninh Bình đã tạo nên không gian văn hóa đặc sắc với chiều sâu lịch sử, bản sắc đặc trưng và tiềm năng phát triển công nghiệp văn hóa. Nổi bật là Khu di tích Cố đô Hoa Lư - Kinh đô đầu tiên của Nhà nước phong kiến tập quyền Đại Cồ Việt (thế kỷ X), gắn liền với sự nghiệp của 3 triều đại Đinh, Tiền Lê và Lý. Đây là nơi ghi dấu những sự kiện trọng đại như: thống nhất giang sơn, đánh Tống dẹp Chiêm và mở đầu quá trình định đô Thăng Long. Những dấu tích lịch sử, văn hóa được lưu giữ tại khu di tích là hệ thống kiến trúc thờ tự như: Đền Vua Đinh, Vua Lê, chùa Nhất Trụ, tường thành, hoàng thành và hang động núi non kỳ thú, cảnh quan thiên nhiên hài hòa. Khu di tích đền Trần - chùa Phổ Minh, trung tâm tôn giáo, tín ngưỡng lớn của vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng, nơi thờ các vị Vua Trần và hoàng tộc, Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn - được tôn vinh là Đức Thánh Trần. Tại đây, hàng năm diễn ra các lễ hội dân gian lớn, có sức hút du khách mạnh mẽ với ý nghĩa tôn vinh công lao Vương triều Trần.

Cùng với đó, đền Trần Thương - nơi triều đình đặt kho lương thời kháng chiến chống quân Nguyên - Mông. Di tích nổi bật bởi giá trị kiến trúc tinh xảo qua những họa tiết chạm khắc công phu, phản ánh trình độ thẩm mỹ và bàn tay tài hoa của cha ông. Đặc biệt, chùa Long Đọi Sơn là di tích mang đậm giá trị lịch sử, khảo cổ, biểu tượng văn hóa của Trấn Sơn Nam xưa với những di vật quý hiếm minh chứng cho sự hưng thịnh của Phật giáo thời Lý.

Quần thể danh thắng Tràng An - Tam Cốc - Bích Động hội tụ những giá trị nổi bật về cảnh quan, địa chất và kiến trúc. Sự kết hợp hài hòa giữa thiên nhiên sông núi hùng vĩ với các công trình tôn giáo cổ kính đã tạo nên bức tranh sơn thủy hữu tình, hấp dẫn du khách. Núi Non Nước vừa là thắng cảnh, vừa mang dấu tích lịch sử quan trọng, từng là Hành cung của Vua Lê Thánh Tông, vọng gác tiền tiêu tỉnh Ninh Bình thời Nguyễn. Trên vách núi hiện vẫn còn hơn 40 bài thơ khắc của tiền nhân, góp phần khẳng định giá trị văn hóa, lịch sử trường tồn của vùng đất “địa linh nhân kiệt”.

Cùng với dấu ấn văn hóa vật chất, tỉnh Ninh Bình còn là nơi sản sinh, giao thoa và lan tỏa nhiều giá trị văn hóa dân gian phong phú. Những câu ca truyền miệng, làn điệu dân ca, văn hóa làng… gắn liền với lịch sử, giai thoại về Đức Thánh Trần, Thánh Mẫu Liễu Hạnh cùng thân thế, sự nghiệp của các bậc hoàng đế, tướng lĩnh, danh nhân văn hóa, hiền tài các thời kỳ: Đinh - Tiền Lê - Lý - Trần - Hậu Lê - Nguyễn; những chiến sĩ cách mạng, nhà văn, nhà thơ, nhà giáo đã hun đúc nên bản sắc riêng biệt của vùng đất Ninh Bình. Trải qua nhiều thế hệ, những giá trị tư tưởng giàu tính nhân văn ấy vẫn được gìn giữ, trao truyền và phát huy, tạo nên dòng chảy văn hóa xuyên suốt từ quá khứ đến hiện tại và tương lai, trở thành những di sản văn hóa phi vật thể quan trọng trong đời sống tinh thần của cộng đồng. Hiện nay, tỉnh có 1 di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại là “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt”, 39 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đa dạng loại hình: nghệ thuật trình diễn dân gian, tập quán xã hội, tín ngưỡng, nghề thủ công truyền thống, tri thức dân gian… Các di sản là niềm tự hào của người dân Ninh Bình, minh chứng rõ nét về sức sống trường tồn và vai trò quan trọng của di sản văn hóa tinh thần, tạo bản sắc và lợi thế phát triển bền vững cho quê hương.

Động lực thúc đẩy phát triển bền vững

Đảng và Nhà nước đã xác định, văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển. Các địa phương trong tỉnh đã quán triệt nghiêm túc các nghị quyết, chủ trương của Đảng về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam. Trong đó, lấy các Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc và Nghị quyết Trung ương 9 (khóa XI) về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước là kim chỉ nam xuyên suốt cho hành động. Đặc biệt là quan điểm chỉ đạo mà cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021: Quan tâm hơn nữa đến việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc (cả vật thể và phi vật thể) của các vùng, miền, của đồng bào các dân tộc, kết hợp với tiếp thu tinh hoa văn hóa thời đại.

Quán triệt tinh thần đó, tỉnh Ninh Bình luôn xác định bảo tồn, phát huy giá trị di sản gắn với phát triển kinh tế - xã hội là chủ trương lớn, xuyên suốt. Các cấp ủy, chính quyền từ tỉnh đến cơ sở tập trung lãnh đạo, chỉ đạo, vừa xây dựng con người, gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc, đồng thời khai thác tiềm năng di sản phục vụ phát triển du lịch, xây dựng nông thôn mới và nâng cao đời sống nhân dân. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, tỉnh đặt mục tiêu phát triển văn hóa hài hòa giữa bảo tồn và hiện đại hóa, giữa truyền thống và hội nhập. Đối với di sản văn hóa vật thể, tỉnh đã triển khai nhiều dự án tu bổ, tôn tạo các di tích lịch sử - văn hóa theo nguyên tắc khoa học, bảo đảm giữ gìn giá trị gốc. Nhờ vậy, nhiều công trình tiêu biểu như: Khu di tích Cố đô Hoa Lư, Quần thể danh thắng Tràng An, Khu di tích đền Trần - chùa Phổ Minh, Quần thể di tích Phủ Dầy, chùa Bái Đính, chùa Long Đọi Sơn… ngày càng khang trang, trở thành điểm đến hấp dẫn du khách. Ngoài những giá trị lịch sử, tín ngưỡng, các di tích còn đóng vai trò quan trọng trong phát triển du lịch văn hóa - tâm linh.

Đối với di sản văn hóa phi vật thể, tỉnh đặc biệt chú trọng chỉ đạo công tác tổ chức các lễ hội lớn như: lễ hội Hoa Lư, lễ hội chùa Bái Đính, lễ hội Khai ấn đền Trần, lễ phát lương đền Trần Thương, lễ hội Tịch điền Đọi Sơn, mùa du lịch Tràng An - Tam Cốc - Bích Động… đảm bảo ý nghĩa, an toàn, lành mạnh. Nhiều chương trình, đề án bảo tồn và phát huy giá trị các di sản: thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, hát Xẩm, hát Dậm Quyển Sơn, nghi lễ Chầu văn, hát Chèo, Ca trù, hát Trống quân, múa rối nước, Mo Mường, các nghề truyền thống sơn mài, làm trống, thêu ren, dệt lụa tơ tằm, chế biến cói, đá mỹ nghệ… cũng được triển khai, gắn với hoạt động truyền dạy cho thế hệ trẻ, tôn vinh, hỗ trợ nghệ nhân và người thực hành di sản. Nhờ vậy, những giá trị tinh thần đặc sắc của các di sản tiếp tục lan tỏa trong đời sống đương đại.

Cùng với công tác bảo tồn, các ngành Văn hóa và Thể Thao, ngành Du lịch tỉnh tăng cường phối hợp, đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá di sản, coi đây là giải pháp quan trọng để gắn kết văn hóa với phát triển du lịch. Nhiều hoạt động được tổ chức thường xuyên như: hội thi ảnh nghệ thuật về đất và người Ninh Bình, biên soạn sách ảnh, bản đồ và cẩm nang lễ hội; tổ chức hội chợ thương mại du lịch, mời các đoàn famtrip khảo sát di tích, danh thắng để xây dựng các tua, tuyến du lịch mới. Tỉnh cũng tích cực tham gia các sự kiện quảng bá du lịch trong và ngoài nước; hợp tác với cơ quan báo chí Trung ương và các địa phương để truyền thông, quảng bá tiềm năng kinh tế, văn hóa, du lịch...

Việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản của tỉnh không chỉ ở công tác trùng tu, bảo vệ di tích hay phục dựng lễ hội, duy trì phong tục tập quán tốt đẹp, nâng cao đời sống tinh thần của người dân mà còn gắn với xây dựng lối sống, văn hóa ứng xử của nhân dân địa phương. Đây là yếu tố then chốt để xây dựng "điểm đến" Ninh Bình “thân thiện, mến khách”, tạo nên sức hút bền vững trong phát triển du lịch. Thực tế cho thấy, khi văn hóa trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, khi mỗi người dân đều tự hào, có ý thức giữ gìn, bảo vệ di sản, thì giá trị văn hóa của di sản mới thực sự “sống” trong xã hội hiện đại.