Ngày 15-7-1950, trong khói lửa của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, Bác Hồ đã chỉ thị cho Đoàn Thanh niên cứu quốc Việt Nam tổ chức lực lượng TNXP tập trung dài ngày phục vụ chiến dịch, lấy tên là đội TNXP. Quyết định ấy đã khai sinh ra lực lượng TNXP Việt Nam, tại núi Hồng, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên, với 225 cán bộ, đội viên do đồng chí Vương Bích Vượng, ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đoàn làm đội trưởng. Đơn vị đã phục vụ chiến dịch Biên giới, đã lập công xuất sắc, được Bác Hồ gửi thư khen, được Đại tướng Võ Nguyên Giáp biểu dương vì đã nêu cao tinh thần xung phong, triệt để tuân theo kỷ luật chiến trường, hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ. Từ đội TNXP đầu tiên của Trung ương, với sự quan tâm chỉ đạo của các cấp ủy Đảng và chính quyền các địa phương, chỉ trong một thời gian ngắn, ở các tỉnh từ khu IV trở ra, các đơn vị TNXP ra đời làm nhiệm vụ phục vụ chiến đấu, xây dựng các tuyến đường huyết mạch, xung kích phá bom nổ chậm, vận chuyển vũ khí, lương thực ra mặt trận. Ngày 20-3-1951, Bác Hồ đã đến thăm đơn vị TNXP thuộc liên phân đội 312 đang làm nhiệm vụ tại cầu Nà Cù, thôn Nà Tu, xã Cẩm Giàng, huyện Bạch Thông, tỉnh Bắc Cạn và Bác đã tặng đơn vị TNXP đang làm nhiệm vụ 4 câu thơ: "Không có việc gì khó
Chỉ sợ lòng không bền
Đào núi và lấp biển
Quyết chí ắt làm nên"
4 câu thơ ấy đã trở thành phương châm tư tưởng và hành động của lực lượng TNXP Việt Nam từ đó đến nay. Trong thời kỳ chống Pháp, TNXP đã tích cực mở đường, vận chuyển lương thực, vũ khí phục vụ các chiến trường, góp phần làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu.
Năm 1965, đế quốc Mỹ leo thang đánh phá miền Bắc, với khí thế sục sôi trong phong trào "3 sẵn sàng ở miền Bắc", "5 xung phong ở miền Nam", kế thừa truyền thống TNXP do Bác Hồ sáng lập, giáo dục, rèn luyện, hàng chục vạn nam, nữ thanh niên từ nông thôn đến thành thị, từ miền ngược đến miền xuôi, nhiều người còn đang ngồi ghế nhà trường đã tạm gác bút nghiên ghi tên tình nguyện gia nhập lực lượng TNXP với tinh thần "Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước", họ có mặt ở những nơi đầu sóng ngọn gió, trên các cung đường, các trọng điểm địch đánh phá ác liệt, ngày đêm bám sát trận địa chiến đấu và phục vụ chiến đấu, bắc cầu phà, rà phá bom mìn, mở đường, đảm bảo mạch máu giao thông, góp phần chi viện cho tiền tuyến.
Trên tuyến lửa Quảng Bình và đường Trường Sơn huyền thoại, đã có trên 40 nghìn TNXP của 15 tỉnh phía Bắc cùng với lực lượng ngành Giao thông vận tải, bộ đội công binh Đoàn 559 làm nhiệm vụ mở đường Trường Sơn. Giữa rừng núi Trường Sơn trùng điệp, vượt qua nhiều sông suối, đèo cao, dốc đứng, hàng vạn TNXP, trong đó có Đội 25 - đơn vị anh hùng có TNXP tỉnh Ninh Bình đảm nhận trên đường 20 Quyết Thắng, các trọng điểm cua chữ A Chà Ang, ngầm Ta Lê, đèo Phu La Nhích ngày đêm địch thường xuyên đánh phá. Nhiều đoạn đường bị băm nát, cắt khúc, cầu phà bị sập, cây rừng cháy rụi, cuộc sống vô cùng vất vả, thiếu thốn nhưng với tinh thần "Sống bám cầu, bám đường, chết kiên cường, dũng cảm", lực lượng TNXP đã chiến đấu ngoan cường với tinh thần địch phá ta sửa ta đi, địch cứ phá, ta cứ đi, đường lại thông, xe pháo lại nối đuôi nhau hướng ra tiền tuyến chi viện cho chiến trường, góp phần giải phóng miền Nam, thống nhất Tổ quốc. Đường Trường Sơn - đường Hồ Chí Minh huyền thoại là một kỳ tích, thể hiện ý chí "Không có gì quý hơn độc lập, tự do" của cả dân tộc, trong đó có lực lượng TNXP. Thành tích ấy đã được Đảng, Nhà nước và nhân dân ghi nhận. Lực lượng TNXP đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang. 2 đơn vị TNXP tỉnh ta là Đội 33 - 25 và C2 K53 vừa được Chủ tịch nước ký Quyết định phong tặng danh hiệu Anh hùng.
Những năm qua, việc giải quyết chế độ, chính sách đối với cựu TNXP đã được Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh và các ngành quan tâm giải quyết. Từ năm 1999 Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định 104 về giải quyết chính sách cho cựu TNXP tham gia kháng chiến và sau đó là Quyết định 40/QĐ-CP của Chính phủ, đến nay toàn tỉnh đã có 3.672 lượt người được hưởng chính sách, trong đó 2.242 người hưởng trợ cấp 1 lần, 69 người được hưởng trợ cấp hàng tháng, 221 người từ trần, thân nhân được hưởng mai táng phí 3.600.000 đồng/người, 617 người hưởng chính sách như thương binh, 254 người hưởng chế độ chất độc da cam, 289 người được công nhận là liệt sỹ. Hoạt động nghĩa tình đồng đội được quan tâm chú ý. 5 năm qua, Hội cựu TNXP các cấp đã xây dựng Quỹ hội bình quân 300.000 đồng/đầu người. Những năm gần đây, hội viên có hoàn cảnh khó khăn trong tỉnh được các cơ quan, các tổ chức, doanh nghiệp từ Trung ương đến địa phương quan tâm tặng 3.338 suất quà, giá trị gần 1,2 tỷ đồng, tặng 169 sổ tiết kiệm, giá trị mỗi sổ từ 3 đến 5 triệu đồng và 146 nhà tình nghĩa, mỗi nhà trị giá 50-60 triệu đồng...
Hôm nay, những TNXP trước đây đã là những cựu TNXP, có người còn mang trên mình thương tích, có người cuộc sống còn khó khăn, vất vả, song phẩm chất TNXP vẫn tỏa sáng, soi đường cho thế hệ trẻ và con cháu nói theo, nhiều người về với đời thường đã trở thành tấm gương sáng trong phong trào thi đua yêu nước, giúp nhau làm kinh tế, mẫu mực trong cuộc sống, nhiều người tham gia công tác Đảng, đoàn thể ở cơ sở, là chỗ dựa tin cậy của nhân dân và chính quyền địa phương, xứng đáng với truyền thống vẻ vang của lực lượng TNXP.
Ngô Trọng Cảnh
Chủ tịch Hội cựu TNXP tỉnh Ninh Bình