Linh vật Nghê trong tâm hồn Việt

Trăn trở cùng Nghê

Có lẽ, ít người để ý đến đôi Nghê đá chầu ở 2 bên bái đường, đền thờ vua Đinh ở Khu di tích lịch sử, văn hóa Cố đô Hoa Lư. Nhưng với con mắt của người nghệ nhân, đó lại là hình tượng Nghê đẹp nhất, đầy sức sống nhất. Chia sẻ về hành trình sưu tầm, nghiên cứu về Nghê, nghệ nhân Phạm Bá Ngọc cho biết: Bản thân tôi đã đi rất nhiều tỉnh, thành, đến nhiều đình, chùa để nghiên cứu, tìm hiểu về linh vật Nghê. Nhưng khi bắt gặp đôi Nghê chầu ở Đền thờ vua Đinh, tôi đã quyết định chọn đôi Nghê của quê hương mình làm hình mẫu tham chiếu, mở đầu cho dự định hồi sinh linh vật này. Đây là đôi Nghê có niên đại thời Hậu Lê, thế kỷ XVII, được nhiều nhà nghiên cứu lịch sử xem như chuẩn mực nhất cho tượng Nghê đá canh cửa ở Việt Nam, có giá trị như bảo vật quốc gia.

Cơ duyên để nghệ nhân Phạm Bá Ngọc dành nhiều thời gian, tâm sức khôi phục linh vật Nghê chính là xuất phát từ công văn số 2662 ngày 8/8/2014 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch về việc "Không sử dụng sản phẩm, biểu tượng, linh vật không phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt Nam".- điều đó đã "đánh thức" ý thức dân tộc của người nghệ nhân. Hơn nữa, mối "thâm tình" với nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế cũng giúp Phạm Bá Ngọc có cơ hội mở rộng kiến thức, tầm hiểu biết hơn về Nghê.

Lựa chọn đôi Nghê ở Đền vua Đinh để khôi phục, công việc tưởng dễ dàng nhưng "ngốn" biết bao tâm sức, thời gian, kinh phí của nghệ nhân Phạm Bá Ngọc. Anh kể: Bản thân mình đã bao ngày đêm trong xưởng chế tác, đục, đẽo, chạm khắc… để đưa ra được cái hồn của Nghê Việt. Riêng doanh nghiệp của anh bố trí 5-7 thợ chỉ chuyên chạm khắc, đục đẽo rồi lại phá đi làm lại… không biết bao lần. Thế nhưng, thành quả mang lại khi Nghê được anh đưa ra giới thiệu, tham gia triển lãm ở Hà Nội, Ninh Bình, Đà Nẵng… thì không gì "đo, đếm" được.

Nghệ nhân Phạm Bá Ngọc miệt mài trong xưởng chế tác. Ảnh: PV

Tại "Không gian văn hóa Hoa Lư"- địa điểm của doanh nghiệp Vạn Bảo Ngọc đứng chân ở phường Tân Thành, thành phố Ninh Bình, khi cuộc trưng bày, triển lãm tư liệu Nghê diễn ra hồi tháng 10/2018, công chúng mới có dịp được chiêm ngưỡng các tư liệu, hiện vật về Nghê thông qua sự tuyển chọn bởi chuyên gia nghiên cứu và sưu tầm có uy tín như Trần Hậu Yên Thế… Có mặt tại sự kiện, nhà sử học Dương Trung Quốc nhấn mạnh: "Cuộc trưng bày, triển lãm đã giới thiệu nét độc đáo, đa dạng của hình tượng Nghê so với các biểu tượng văn hóa khác, đem đến một cái nhìn tổng thể về lịch sử hình tượng Nghê trong nền văn hóa dân tộc. Cho người xem thấy được sự tài hoa của cha ông ta trong việc sáng tạo ra các sản phẩm linh vật Nghê phong phú, đa dạng, mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam...".

Đối với công chúng dự sự kiện, đây là dịp để mỗi người "mãn nhãn" với các hình tượng linh vật lâu nay bị bỏ quên: Nào là đôi Nghê ở Đền vua Đinh, Nghê ở đền Thái Vi, Nghê ở đình Thổ Hà (Bắc Giang), Nghê ở đình Thượng (Gia Viễn), Nghê trên trang phục áo Khổng Tử ở Văn Miếu Quốc Tử Giám… Tìm hiểu mới biết, Nghê không chỉ được bày đặt để canh cửa đình, chùa, phủ, miếu, mà Nghê có sự diện hiện ở khắp mọi nơi, từ trang trí kiến trúc, trên cửa võng, hoành phi, câu đối, trên tường…

Nghệ nhân Phạm Bá Ngọc cùng nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế đi tìm hiểu về Linh vật Nghê. Ảnh: PV

Cơ hội để phát triển sản phẩm du lịch đậm chất Việt

Nếu có dịp ghé thăm "Không gian văn hóa Hoa Lư"- địa điểm của doanh nghiệp Vạn Bảo Ngọc, ai nấy đều trầm trồ trước một không gian đậm chất văn hóa, trong đó linh vật Nghê có một vị trí đặc biệt. Đến đây, ta không chỉ được ngắm, nghe những câu chuyện về Nghê, mà còn có cơ hội được chứng kiến các công đoạn chế tác Nghê dưới bàn tay của những người thợ tài hoa. Không chỉ là linh vật Nghê đá mà ta thường thấy đứng canh cửa đền, chùa... Nghê trong khuôn viên "Không gian văn hóa Hoa Lư" mang những nét phong phú, đa dạng của đời sống. Tại doanh nghiệp Vạn Bảo Ngọc, sau thời gian đầu thử nghiệm thành công mẫu Nghê ở Đền vua Đinh, doanh nghiệp đã bước vào giai đoạn sản xuất đa dạng các sản phẩm, mẫu Nghê để phục vụ cho sự phát triển của du lịch. Phạm Bá Ngọc chia sẻ: Linh vật Nghê ở đâu cũng đẹp, rất phù hợp để sản xuất sản phẩm du lịch. Hơn nữa, công năng của các sản phẩm nghê thủ công trưng bày ở triển lãm đều đáp ứng được các tiêu chí ứng dụng của đời sống. Các sản phẩm từ Nghê có thể ứng dụng vào du lịch, đồ gia dụng (chân đèn, đồ trang trí, lò xông trầm…) vừa có giá trị tâm linh, vừa có tính thẩm mỹ và ứng dụng cao... Đây là hướng đi dài hơi của doanh nghiệp trong hành trình tìm kiếm, xây dựng các sản phẩm du lịch đặc trưng của Ninh Bình.

Một mẫu Linh vật Nghê được trưng bày tại Không gian văn hóa Hoa Lư. Ảnh: PV

Chỉ trong quý IV/2018, doanh nghiệp Vạn Bảo Ngọc đã sản xuất ra hơn 3.000 sản phẩm linh vật Nghê với mẫu mã, chủng loại phong phú, đáp ứng nhu cầu của khách hàng, từ Nghê đặt ở cửa đình, chùa đến Nghê để thờ, làm vật trang trí, phong thủy... Chất liệu tạo nên Nghê được ứng dụng đa dạng trên đá, gỗ, composite, đồng. Thậm chí, có cả sản phẩm mặt Nghê được trang trí họa tiết rất bắt mắt, được khách du lịch nước ngoài yêu thích. Giá để sở hữu linh vật Nghê rất phù hợp với nhiều đối tượng khách hàng: những mẫu Nghê nhỏ nhắn, xinh xinh chỉ từ vài chục đến hơn trăm nghìn; có mẫu Nghê khối tượng lớn, thường là để đặt ở cửa đình, chùa có thể có giá lên tới vài chục đến vài trăm triệu đồng/đôi. Theo tiết lộ của chủ doanh nghiệp: Cùng với nhiều mẫu sản phẩm du lịch đặc trưng mà doanh nghiệp vẫn sản xuất lâu nay như: cột kinh Phật, đồng tiền thời Đinh, mẫu linh vật Nghê đã và đang được nhiều cơ quan, doanh nghiệp, cá nhân đặt mua để làm quà tặng, sử dụng trong đời sống. Điều mà người nghệ nhân dành nhiều tâm huyết để khôi phục mẫu Nghê là đến nay trên địa bàn tỉnh đã có hơn 80% các đình, chùa loại bỏ linh vật ngoại lai, để thay thế bằng mẫu linh vật thuần Việt.

Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thăm quan mẫu Nghê tại Triển lãm Linh vật Nghê tại Ninh Bình. Ảnh: PV

Năm 2019 là năm doanh nghiệp Vạn Bảo Ngọc xác định sẽ đẩy mạnh sản xuất mẫu linh vật Nghê, hướng tới phục vụ một cách đại trà cho du lịch. Cùng với các sản phẩm du lịch của tỉnh, Nghê sẽ được đưa đi giới thiệu, trưng bày ở các khu, điểm du lịch trong và ngoài tỉnh... Trong hành trình tìm chỗ đứng cho Nghê, nghệ nhân Phạm Bá Ngọc không đơn độc. Đồng hành cùng nỗ lực của các nhà nghiên cứu, các nghệ nhân, "Một triệu người ủng hộ Nghê trở thành linh vật tiêu biểu Việt Nam" đang được phát động rộng khắp trên mạng xã hội. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng có những "động thái" quan tâm, ủng hộ kịp thời khi cùng đồng hành với doanh nghiệp, nghệ nhân trong việc trưng bày, triển lãm, giới thiệu linh vật Nghê, đẩy mạnh truyền thông, huy động sự vào cuộc của các cơ quan báo chí để làm thay đổi, nhận thức của người dân về thói quen cúng tiến sư tử đá vào các cơ sở văn hóa tâm linh, đền chùa...

Phan Hiếu