Đôi ngựa đá cổ ở đền Thái Vi có cách ngày nay khoảng 100 năm
Sau một số lần xây dựng lại và trùng tu, đến năm 1926, đền Thái Vi được xây dựng lại bằng đá theo kiểu “Nội công, ngoại quốc” (bên ngoài theo kiểu chữ “Quốc” (Hán tự), bên trong theo kiểu chữ “Công” (Hán tự)), đồng thời tạo dựng đôi ngựa đá chầu trước Nghi môn đá.
Điều đặc biệt là đền được xây dựng trên khu đất là mũi Rồng. Sau đền là dãy núi đá Cẩm Sơn: “Tiền Ngọc Tỉnh, hậu Cẩm Sơn”, phong thủy tốt đẹp, vì trước đền có giếng ngọc xây bằng đá xanh, sau đền là dãy núi đá.
Điều độc đáo là ở phía ngoài Nghi môn đá của đền, hai bên có đặt đôi ngựa bằng đá xanh nguyên khối chầu. Đây là đôi ngựa đá cổ, được tạo dựng từ năm 1926, có cách ngày nay khoảng 100 năm.
Ngựa đá cổ bên phải (đứng nhìn vào đền) cao từ chân đến đỉnh đầu 1,63 mét, chiều dài của ngựa từ đầu đến đuôi 1,79 mét, chiều rộng của ngựa 0,43 mét. Khối ngựa đá này được đặt trên bệ đá dày 0,15 mét.
Ngựa đá bên trái cũng cao 1,63 mét, chiều dài 1,67 mét, chiều rộng 0,43 mét, đặt trên bệ đá dày 0,14 mét.
Hai ngựa đá được chạm khắc đúng dáng hình ngựa chiến, sẵn sàng xung trận, đầu ngựa có đủ mắt, mũi, tai, đuôi ngựa thõng xuống, yếm ngựa vắt trên lưng thả xuống hai bên được chạm khắc họa tiết, hoa văn cầu kỳ.
Kỳ lạ thay, từ một khối đá sù sì to lớn qua bàn tay của người thợ thời xưa đã đẽo gọt thành đôi ngựa đá trở thành hai tác phẩm nghệ thuật đá hoàn hảo, tinh tế và sống động lạ thường. Dù trải qua khoảng 100 năm, mưa nắng của đất trời cũng không làm đôi ngựa đá mất đi dáng vẻ hiên ngang.
Nhìn đôi ngựa đá cổ chầu, chúng ta nhớ đến hai câu thơ nổi tiếng của Vua Trần Nhân Tông :
“Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã
Sơn hà thiên cổ điện kim âu”
Dịch nghĩa :
“Quốc gia hai lần bị xâm phạm làm cho ngựa đá cũng phải khó nhọc. Từ nay giang sơn sẽ được ngàn đời vững bền như chiếc âu đúc bằng kim không bao giờ sứt mẻ được”.
Dịch thơ :
“Xã tắc hai phen chồn ngựa đá
Non sông nghìn thuở vững âu vàng”.
Đây là hai câu thơ mà Vua Trần Nhân Tông ngâm trong ngày 14 tháng 4 năm 1288 (Mậu Tý) khi làm lễ dâng thắng trận ở Chiêu Lăng (Lăng Vua Trần Thái Tông) thuộc tỉnh Hưng Yên, thấy chân mấy con ngựa đá chầu bên lăng đều lấm bùn. Vì trước đó, quân Nguyên - Mông tràn qua đây đã đào Chiêu Lăng định phá đi mà chưa kịp.
Có lẽ từ trước năm 1288, ở Chiêu Lăng, người xưa ở Hưng Yên đã chạm khắc các con ngựa đá chầu, nên người dân Ninh Bình cũng chạm khắc đôi ngựa đá chầu trước Nghi môn đền đá Thái Vi để lưu lại hình ảnh ngựa đá ở Chiêu Lăng, cũng khẳng định chiến thắng của quân và dân ta thời Trần đánh đuổi quân Nguyên - Mông ra khỏi đất nước.
Năm 2026 là năm Bính Ngọ - năm con ngựa cũng sẽ mãi mãi là “Sơn hà thiên cổ điện kim âu”.
