Để tiếng cồng chiêng: Đồi Bồ vang vọng mãi

Chừng một tháng là đến Tết Nguyên đán, vì vậy mặc cho thời tiết lạnh buốt, cụ bà Bùi Thị Nhụ vẫn hăng say tham gia vào một buổi tập luyện với đội chiêng của thôn. Hơn 80 tuổi và là thành viên cao tuổi nhất của đội chiêng song tinh thần của cụ thì vẫn nhiệt huyết, rạo rực tình yêu với bộ môn nghệ thuật của dân tộc, của bản làng mình.

Trong lúc chờ các thành viên của đội mặc trang phục truyền thống để bước vào buổi tập, mân mê chiếc chiêng như thể chạm vào những kỷ niệm dội về từ ký ức rất xa xưa, đôi mắt mờ ngân ngấn nước, cụ Nhụ bảo, đây là những chiếc chiêng cổ đấy, trước đây thì ở Đồi Bồ có nhiều, song trải qua nhiều biến cố của thời gian mà hiện nay cả thôn chỉ còn lại 8 chiếc chiêng của 8 gia đình. Là của gia đình song từ bao đời nay, những chiếc chiêng cổ này luôn được nâng niu, gìn giữ và tự hào như một "báu vật" chung của cà làng. Từ nhỏ, chúng tôi đã được nghe các cụ cao niên trong làng kể lại rằng, xưa kia, vì đam mê với văn hóa cồng chiêng mà các bậc tiền bối sẵn sàng đổi một con trâu chỉ để lấy một chiếc chiêng. Ngày nay, đời sống của người dân thôn Đồi Bồ vẫn chưa hết khó khăn, song mặc dù có nhiều đoàn khách tham quan sẵn sàng bỏ ra số tiền lớn với nhã ý muốn mua lại chiếc chiêng cổ, song những nhà có chiêng ở Đồi Bồ chẳng ai có ý định bán cả. Chúng tôi không bán đâu, hết đời mình thì đời con, đời cháu, đời chắt và muôn thế hệ sau sẽ nâng niu, gìn giữ chiêng cổ của làng. Và mặc dù tiếng cồng chiêng của đồng bào Mường chỉ là đặc trưng của một tộc người, song không vì thế mà đơn điệu, trái lại cũng đủ mọi sắc âm. Người Mường dùng chiếc dùi được làm từ gỗ và bọc thổ để tạo nên những âm đẹp, thanh sáng khi đánh cồng.

Tham gia vào câu chuyện giữa chúng tôi, ông Bùi Văn Đôn, trưởng thôn Đồi Bồ tự hào nói, đối với đồng bào dân tộc Mường ở thôn Đồi Bồ, cồng chiêng không đơn thuần chỉ là nhạc khí dân tộc mà còn là thanh âm quan trọng, linh thiêng và gắn bó gần như trọn vẹn đời sống của bà con. Một đứa trẻ khi mới được lọt lòng mẹ, nó đã được tiếng chiêng hoan hỉ chào đón và loan báo tin mừng đến cộng động dân cư. Đến lúc trưởng thành, những chàng trai, cô gái đến tuổi trưởng thành, lập gia đình thì trong ngày cưới ấy, đội chiêng sẽ đánh những tiếng chiêng chúc mừng hạnh phúc; cồng chiêng cũng thúc giục khí thế hăng say sản xuất khi vào vụ mới hay gọi nhà nhà đến chia vui cơm mới, xua tan những điềm dữ trong cuộc sống và mang về những ước nguyện ấm no. Tiếng chiêng cũng là âm thanh đặc biệt, tri kỷ để tiễn đưa những linh hồn từ xứ Mường người về xứ Mường ma… Thời xưa, các cụ kể lại rằng, ở trong thôn, mọi người liên hệ với nhau, kết nối và truyền tin cho nhau cũng bởi tiếng chiêng. Vì vậy mà tiếng chiêng có ý nghĩa rất quan trọng trong đời sống cộng đồng của người Mường. Ngày nay, cũng như nhiều môn nghệ thuật dân tộc khác, văn hóa cồng chiêng ở Đồi Bồ cũng đối mặt với nhiều nguy cơ mai một. Vậy nhưng, những người cao tuổi, những người yêu văn hóa cồng chiêng đã ra sức gìn giữ, bảo tồn và truyền thụ cho thế hệ trẻ. Không cần phải dùng các biện pháp tuyên truyền lớn lao, đồng bào Mường cũng có cách để làm lan tỏa tình yêu cồng chiêng cho cộng đồng một cách bình dị, mộc mạc. Vào những ngày rảnh rỗi, những thành viên đội chiêng lại mang chiêng cổ ra lau chùi và kể những câu chuyện xúc động về nó cho thế hệ trẻ nghe, từ đó, bồi tụ lòng tự hào cho thế hệ trẻ về văn hóa cồng chiêng của cha ông. Ngoài ra, các thành viên của đội chiêng còn được mời đi giao lưu, biểu diễn ở nhiều nơi và đây cũng chính là dịp để các thành viên giới thiệu được cái hay, cái đặc sắc của văn hóa cồng chiêng của đồng bào Mường. Đội chiêng Đồi Bồ cũng được mời đi giảng dạy về nhạc cụ đặc biệt này ở Trường THPT Dân tộc nội trú Ninh Bình.

Sau một hồi chuẩn bị, đội chiêng gồm 8 người với 8 chiếc chiêng cổ đã sẵn sàng cho bài tập. Vẫn là bài chiêng cổ sắc bùa mà các thành viên đã nhuần nhuyễn từ bao năm qua, song vẫn được mọi người hào hứng, tích cực tập luyện. Bà Quách Thị Lành, một thành viên trong Đội chiêng chia sẻ về ý nghĩa của bài chiêng cổ Xắc bùa. Đây là bài chiêng được biểu diễn vào dịp năm mới. Trong ngày Tết cổ truyền phường sắc bùa gồm 8 người tương ứng với bộ chiêng gồm 8 cái. Phường bùa không phân biệt trai, gái hay già trẻ, chỉ cần có lòng đam mê với văn hóa truyền thống và là người thạo đánh cồng chiêng là đạt yêu cầu. Nhưng ngày nay, thì phường sắc bùa ở Đồi Bồ chỉ còn lại các thành viên là nữ. Mở đầu cuộc hát sắc bùa, phường bùa thường tụ họp ở nơi trung tâm của làng, đánh cồng, chiêng với âm thanh rộn rã rồi lần lượt đi đến từng nhà trong thôn chúc mừng. Hát xong ở sân, phường bùa chuyển sang hát bài "gọi cửa" chủ nhà với những câu hát đầy ý nghĩa như "chúc cho ông trên đụn/ bà trên nhà/ Năm cũ đã qua/ Bước sang năm mới/ làm nên giàu có/ con cái vương trưởng/ muốn gì được nấy"… làm ấm lòng cả gia chủ.

Vừa kể, các thành viên đội chiêng Đồi Bồ vừa thực hành luôn cho chúng tôi thưởng thức. Tiếng chiêng Đồi Bồ vang lên âm thanh trầm hùng. Những bước chân uyển chuyển, khoan thai như mang lại một cảm giác yên bình đến tĩnh tại. Cảm xúc náo nức về năm mới sắp sang náo nức tràn về, bỏ lại phía sau sự ồn ào và mọi lo toan của cuộc sống. Tận sâu ánh mắt các bà, các chị trong đội chiêng lấp lánh niềm vui, lòng tự hào về thứ âm thanh đậm nét văn hóa của đồng bào mình. Nghe tiếng chiêng vang xa, những người dân đủ mọi lứa tuổi, trong đó có nhiều em nhỏ ở trong thôn dần dần tụ hội đến đông đủ để thưởng thức truyền cảm hứng về một tình yêu sâu sắc với tiếng cồng chiêng vừa mộc mạc, giản dị mà độc đáo, đặc sắc.

Bài, ảnh: Đào Hằng