Văn nghệ sĩ Nam Định với đề tài tín ngưỡng thờ Mẫu

Là vùng đất lưu giữ nhiều di sản văn hóa đặc sắc, Nam Định được coi là một trong những trung tâm lớn của tín ngưỡng thờ Mẫu tại Việt Nam. Việc UNESCO vinh danh “Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại (năm 2016) càng khẳng định ý nghĩa, giá trị nhân văn sâu sắc của nét đẹp văn hóa tâm linh đặc biệt này. Để góp phần giới thiệu và bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống, nhiều văn nghệ sĩ Nam Định đã dành tâm huyết sáng tác, nghiên cứu, tổ chức các hoạt động nghệ thuật với cảm hứng từ đề tài tín ngưỡng thờ Mẫu.

Nhiếp ảnh là một trong những bộ môn sôi nổi nhất của Hội Văn học - Nghệ thuật (VHNT) tỉnh với nhiều hội viên thường xuyên khai thác đề tài lễ hội, trong đó có tín ngưỡng thờ Mẫu. Trong đó, Nghệ sĩ Nhiếp ảnh (NSNA) Chu Thế Vĩnh để lại ấn tượng sâu sắc bởi kinh nghiệm sáng tác và chất lượng nội dung, nghệ thuật. Bộ ảnh “Hội Phủ Dầy” gồm 8 tác phẩm, tiêu biểu là “Rước thỉnh kinh” và “Hoa trượng hội” ghi lại không khí nhộn nhịp, trang nghiêm của nghi lễ thờ Mẫu tại Phủ chính Tiên Hương và Phủ Vân Cát. Bộ ảnh được triển lãm tại cuộc thi Di sản Việt Nam năm 2014 đã khẳng định tài năng trong việc kết hợp yếu tố ảnh nghệ thuật và báo chí của NSNA Chu Thế Vĩnh. Bên cạnh đó, nhiều bức ảnh của NSNA Chu Thế Vĩnh được chọn làm trang bìa cho Báo Nam Định và Tạp chí Văn Nhân mỗi dịp Tết đến, Xuân về. Tiêu biểu như bức “Hát hội Phủ Dầy” - Bìa báo Xuân Báo Nam Định được vinh danh Giải C tại Hội Báo toàn quốc năm 2018. Hơn 30 năm gắn bó với nhiếp ảnh, ông không ngừng theo đuổi hành trình mới: đi khắp các làng quê, lễ hội để kịp ghi lại những khoảnh khắc văn hóa. NSNA Chu Thế Vĩnh luôn tâm niệm: “Nếu mình không chụp, biết đâu những hình ảnh quý giá kia sẽ dần rơi vào quên lãng. Bảo tồn văn hóa cũng là bảo tồn chính niềm tự hào dân tộc”. Nối tiếp thế hệ đi trước, nhiều hội viên trẻ của bộ môn nhiếp ảnh cũng bước đầu gặt hái thành công. Trong đó, đáng chú ý là tác giả trẻ Đinh Văn Quản với bức ảnh “Rước đuốc đêm Phủ Tiên Hương”. Tác phẩm gây ấn tượng tại Cuộc thi ảnh Du lịch Việt Nam năm 2018. Góc máy chụp từ trên cao đã khái quát được không gian lung linh, hàng trăm ngọn đuốc rực sáng và mặt hồ sen phủ sương khói huyền ảo. Sự đối lập giữa bóng đêm huyền bí và ánh đuốc rực rỡ tạo nên hiệu ứng thị giác mạnh mẽ, vừa tôn lên không khí linh thiêng, vừa khắc họa sự náo nhiệt của lễ hội.

Không chỉ dừng lại ở nhiếp ảnh, Hội họa Nam Định cũng có những gương mặt tiêu biểu góp phần lan tỏa giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu. Mỗi họa sĩ chọn những chất liệu và phong cách biểu đạt khác nhau, nhưng cùng gặp nhau ở tình yêu dành cho phong tục lễ hội, nghi thức văn hóa đặc trưng. Họa sĩ Đặng Khắc Thiềm gây ấn tượng bằng phong cách hội họa kết hợp hài hòa giữa cảm xúc cá nhân và kỹ thuật điêu luyện. Năm 2021, anh trình làng bức tranh sơn dầu “Hội làng”, lấy cảm hứng từ Lễ hội Đền Đồng Phù (Nam Trực). Tác phẩm có bố cục nhiều lớp lang, sắp xếp chặt chẽ, tạo cảm giác trang nghiêm. Nhìn vào bức tranh, người xem được đắm mình trong không khí rộn ràng với hình ảnh đội múa lân, sư, rồng và đoàn rước kiệu kéo dài trang nghiêm, hướng về cổng đền với dòng chữ “Mẫu nghi thiên hạ”. Sự lồng ghép giữa yếu tố tôn nghiêm và náo nhiệt khiến tổng thể tác phẩm vừa lôi cuốn, vừa có chiều sâu. Tác phẩm “Hội làng” được trưng bày tại triển lãm khu vực đồng bằng sông Hồng năm 2023, sau đó tiếp tục có mặt tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, được in vào tập sách “Di sản Việt Nam qua hội họa lần thứ nhất” và triển lãm “Non Côi Sông Vị”. Những cuộc trưng bày này không chỉ tôn vinh tài năng của họa sĩ Đặng Khắc Thiềm, mà còn góp phần quảng bá mạnh mẽ lễ hội Đền Đồng Phù cũng như giá trị văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu. Cũng ở bộ môn mỹ thuật, gần đây, họa sĩ Đỗ Liêm đã gây chú ý với bức tranh lụa “Bản sắc văn hóa Việt”, sáng tác năm 2023 và được triển lãm tại khu vực đồng bằng sông Hồng, tổ chức tại Hải Phòng. Chủ đề mà anh khai thác là hầu đồng - một nghi thức chính trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Trên lụa, Đỗ Liêm phô diễn màu sắc rực rỡ nhưng vẫn đảm bảo tính hài hòa, trong trẻo đặc trưng. Ở trung tâm tranh, người hầu đồng nổi bật với dáng điệu cầm quạt uyển chuyển, xung quanh là hình ảnh voi, ngựa nhiều màu, mây khói huyền ảo, gợi nên khung cảnh chuyển giao giữa thế giới hữu hình và vô hình. Tác phẩm “Bản sắc văn hóa Việt” khẳng định giá trị thiêng liêng của tín ngưỡng hầu đồng, đồng thời tôn vinh tính đương đại, sáng tạo trong nghệ thuật. Việc lựa chọn đề tài hầu đồng cũng là cách Đỗ Liêm nhấn mạnh tầm quan trọng của thờ Mẫu trong đời sống tinh thần của người Việt.

Ở mảng nghiên cứu phê bình thuộc Hội VHNT Nam Định có nhiều cá nhân miệt mài đóng góp tri thức cho đề tài tín ngưỡng thờ Mẫu. Các tác giả dành tâm huyết để lưu giữ, giải mã các tư liệu lịch sử, văn bia, thư tịch cổ, đưa ra những phân tích mang tính khoa học, góp phần hệ thống hóa, giúp công chúng hiểu đúng về giá trị của thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ. Nhà nghiên cứu Bùi Văn Tam, năm nay ngoài 90 tuổi, là một trong những hội viên kỳ cựu của bộ môn Nghiên cứu Phê bình (Hội VHNT tỉnh). Ông sở hữu trên 40 đầu sách và công trình nghiên cứu về lịch sử - văn hóa, trong đó các tác phẩm liên quan đến mảnh đất "Thiên Bản lục kỳ" được giới nghiên cứu đánh giá cao. Một số đầu sách tiêu biểu của ông về tín ngưỡng thờ Mẫu có thể kể đến “Phủ Dầy và tín ngưỡng Mẫu Liễu Hạnh” (NXB Văn hóa Dân tộc 2001), “Phủ Dầy và các nữ thần Vụ Bản trong tín ngưỡng Mẫu Liễu Hạnh” (NXB Hồng Đức 2020). Trong loạt sách này, nhà nghiên cứu Bùi Văn Tam tập trung phân tích vị thế của Mẫu Liễu Hạnh, ghi chép lại di tích lịch sử văn hóa Phủ Dầy, những nghi thức lễ hội, nghi lễ hầu đồng, cũng như ý nghĩa mà cộng đồng địa phương gửi gắm nơi cửa Mẫu. Các ấn phẩm của ông được xem như tài liệu gốc quý giá, phục vụ quá trình bảo tồn và quảng bá di sản tín ngưỡng quan trọng của tỉnh Nam Định. Nhà nghiên cứu Hồ Đức Thọ, nguyên cán bộ Bảo tàng tỉnh, đồng thời là hội viên Hội VHNT tỉnh từ năm 1990 và Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam từ năm 1995. Trong sự nghiệp hơn 25 đầu sách xuất bản, ông đặc biệt dày công tìm hiểu tục thờ Mẫu thông qua việc tiếp cận các văn bia, câu đối, khảo sát nghi lễ tại nhiều di tích trong cả nước. Năm 2000, cuốn “Mẫu Liễu sử thi” (NXB Văn hóa Dân tộc) ra đời, tập trung khai thác những huyền tích và ảnh hưởng của tục thờ Mẫu Liễu. Tiếp đó, ông liên tục cho ra mắt các công trình như “Huyền tích Thánh Mẫu Liễu Hạnh và Di sản văn hóa lễ hội Phủ Dầy” (2004), “Hầu bóng miền Bắc” (2014), “Hầu bóng Việt Nam, trải nghiệm và hiệu ứng tâm linh” (2017). Đáng chú ý, cuốn sách về hầu bóng xuất bản năm 2017 đã giành Giải B của Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam và Giải Khuyến khích của Hội đồng Lý luận, Phê bình VHNT Trung ương. Công trình này được đánh giá là tư liệu tham khảo có giá trị, cung cấp cái nhìn vừa khoa học, vừa giàu tính thực tiễn về nghi thức hầu đồng và phạm vi ảnh hưởng trong đời sống tinh thần của người Việt.

Nếu như nhiếp ảnh, hội họa và nghiên cứu phê bình là những “mũi nhọn” dễ thấy trong sáng tác về tín ngưỡng thờ Mẫu, thì thực tế tại Nam Định, không ít bộ môn khác cũng đang góp phần làm “dày” kho tàng nghệ thuật mang dấu ấn văn hóa tâm linh này. Trên sân khấu chèo, kịch, nhiều vở diễn được biên soạn với yếu tố hầu đồng, tích truyện Thánh Mẫu, hay hình ảnh “Cô đôi Thượng ngàn” đậm chất huyền thoại. Các tác phẩm văn xuôi như truyện ngắn, tiểu thuyết và thơ của hội viên Hội VHNT tỉnh cũng thu hút người đọc qua chất liệu lấy từ sự linh thiêng, huyền bí của Phủ Dầy hoặc từ những câu chuyện dân gian về nữ thần trong văn hóa Mẫu. Những sáng tác này không chỉ khơi gợi niềm tự hào về cội nguồn mà còn thể hiện chiều sâu nhận thức của văn nghệ sĩ trong việc nắm bắt tâm lý xã hội và truyền tải thông điệp nhân văn. Nhờ sự “chung tay” của các loại hình nghệ thuật, tín ngưỡng thờ Mẫu được lan tỏa tới công chúng đa dạng, từ người dân địa phương đến du khách, nhà nghiên cứu trong và ngoài nước.

Bảo tồn và phát huy di sản là trách nhiệm chung của cộng đồng, trong đó văn nghệ sĩ giữ vai trò tiên phong. Họ kết nối quá khứ với hiện tại, tôn vinh giá trị truyền thống, đồng thời đặt ra những suy tư, phản biện trong bối cảnh hội nhập. Bằng các tác phẩm giàu ý nghĩa, văn nghệ sĩ Nam Định đã góp phần làm sống động tín ngưỡng thờ Mẫu, khẳng định giá trị tinh thần sâu sắc của di sản này trong đời sống cộng đồng.

Viết Dư