Gốm Gia Thủy trên hành trình định vị thương hiệu

“Giữ lửa” làng nghề ở vùng đất bán sơn địa

Theo các bậc cao niên và tài liệu ghi chép lại, nghề gốm bén rễ tại vùng đất Gia Thủy từ cuối những năm 1950, khi những người thợ gốm tài hoa từ Thanh Hóa di cư về đây lập nghiệp. Điều làm nên sự khác biệt độc bản của gốm Gia Thủy so với các dòng gốm sứ khác là có độ bóng tự nhiên nhờ nguyên liệu và kỹ thuật nung lửa điêu luyện. Tạo hóa đã ưu ái ban tặng cho vùng đất nơi đây mỏ đất sét nâu vàng hiếm có. Loại đất này có độ kết dính cao, mịn màng và khả năng chịu nhiệt phi thường. Trong giới làm nghề, người ta ví loại đất này như “hồn cốt” của sản phẩm.

Quy trình xử lý đất tại Gia Thủy là một nghệ thuật của sự kiên nhẫn. Đất sau khi khai thác không được dùng ngay mà phải phơi khô, đập nhỏ, rồi ngâm trong bể để “thịt” đất mềm ra. Chưa dừng lại ở đó, người thợ phải khuấy đều, lọc qua sàng để loại bỏ tạp chất, sạn đá, chỉ gạn lấy phần đất đông đặc tinh túy nhất nằm dưới đáy. Phần đất này tiếp tục được phơi cho đến khi đạt độ dẻo lý tưởng mới được đưa vào nhào nặn. Chính sự cầu kỳ trong khâu xử lý nguyên liệu này đã tạo tiền đề cho những sản phẩm gốm chắc chắn, đanh thép.

Điểm độc đáo nhất, cũng là niềm tự hào của nghệ nhân Gia Thủy, chính là kỹ thuật nung không tráng men. Trong khi nhiều dòng gốm khác dựa vào lớp men phủ bên ngoài để tạo màu sắc và độ bóng, thì gốm Gia Thủy lại dùng chính nhiệt độ để “vẽ” lên sản phẩm. Những chiếc chum, vại, bình hoa... để mộc được nung liên tục trong lò tối thiểu 3 ngày 3 đêm ở nhiệt độ trên 1.3000C. Ở nhiệt độ ấy, đất sét nâu vàng chuyển mình, tự tiết ra một lớp “men tự thân” tạo nên bề mặt sành bóng loáng tự nhiên, màu da lươn hoặc nâu sẫm đặc trưng, gõ vào nghe tiếng coong coong đanh giòn như chuông. Sản phẩm ra lò không chỉ đẹp một cách mộc mạc, khỏe khoắn mà còn có độ bền vượt thời gian, không rò rỉ, chịu được va đập và tác động của thời tiết khắc nghiệt. Những chiếc chum sành Gia Thủy dùng để ngâm rượu, muối dưa, đựng nước mưa... đã trở thành vật dụng thân thuộc trong nếp nhà của người Việt Bắc Bộ suốt nhiều thập kỷ qua.

Trải qua hơn 60 năm, làng nghề Gia Thủy cũng từng đối mặt với những khó khăn nhất định. Sự xuất hiện của các vật dụng nhựa, inox, thủy tinh giá rẻ, tiện lợi từng khiến gốm sành lao đao. Có những giai đoạn, người thợ gốm ngậm ngùi rời bàn xoay đi tìm kế sinh nhai khác. Thế nhưng, “lửa” tại Gia Thủy chưa bao giờ tắt.

Với tình yêu nghề cháy bỏng, các nghệ nhân và chính quyền địa phương đã nỗ lực vực dậy làng nghề. Hợp tác xã Gốm Gia Thủy được thành lập, quy tụ gần 60 thành viên đang trở thành hạt nhân liên kết sản xuất, kinh doanh. Không chỉ bó buộc trong những sản phẩm gia dụng thô sơ như chum vại, các nghệ nhân làng gốm Gia Thủy đã linh hoạt chuyển mình, đa dạng hóa mẫu mã sang các dòng gốm mỹ nghệ, gốm trang trí... Những bình hoa nghệ thuật, những tiểu cảnh tinh xảo mang hồn quê Việt xuất hiện nhiều hơn tại các không gian sang trọng, nhà hàng, khách sạn, resort...

Đặc biệt, chính quyền địa phương đã quy hoạch khu sản xuất tập trung rộng 5.000m2 và vùng nguyên liệu gần 10.000m2 tách biệt khu dân cư để giải quyết bài toán ô nhiễm môi trường, tạo đà cho sự phát triển bền vững. Gốm Gia Thủy hôm nay không chỉ là sản phẩm hàng hóa, mà còn là câu chuyện văn hóa, là điểm đến du lịch trải nghiệm hấp dẫn của vùng đất Cố đô.

Xây dựng nhãn hiệu tập thể - đòn bẩy nâng tầm giá trị gốm Gia Thủy

Mặc dù có truyền thống lâu đời và chất lượng vượt trội, nhưng trong bối cảnh thị trường cạnh tranh quyết liệt, gốm Gia Thủy cũng đối diện với không ít khó khăn khi các hộ sản xuất vẫn chủ yếu là nhỏ lẻ; mẫu mã sản phẩm chưa đa dạng; thiếu hệ thống tem nhãn, bao bì nên khi ra thị trường người tiêu dùng khó nhận biết được đâu là gốm Gia Thủy thật. Sự thiếu vắng một nhãn hiệu được bảo hộ pháp lý không chỉ khiến giá trị kinh tế của sản phẩm chưa tương xứng với công sức người thợ, mà còn tiềm ẩn nguy cơ bị xâm phạm uy tín, làm giả, làm nhái.

Nhận thức rõ tính cấp bách của việc xây dựng thương hiệu, UBND tỉnh đã phê duyệt nhiệm vụ khoa học và công nghệ “Tạo lập, quản lý và phát triển nhãn hiệu tập thể “Gốm Gia Thủy” cho sản phẩm gốm Gia Thủy (xã Gia Tường), được Viện Sở hữu trí tuệ quốc gia (Bộ Khoa học và Công nghệ) chủ trì thực hiện từ tháng 12/2023 với kỳ vọng sẽ nâng cao vị thế sản phẩm gốm Gia Thủy trên thị trường, mang lại hiệu quả kinh tế - xã hội cho người sản xuất, kinh doanh. Đồng thời duy trì, phát huy truyền thống làng nghề của người dân địa phương, tham gia vào chuỗi du lịch làng nghề của Ninh Bình.

Đơn vị chủ trì đã triển khai hàng loạt các hoạt động nền tảng. Công tác điều tra, khảo sát thực trạng được thực hiện kỹ lưỡng để đánh giá toàn diện về tình hình sản xuất, kinh doanh cũng như những thuận lợi, khó khăn của các hộ làm nghề và xu hướng thị trường. Đồng thời xác định Hợp tác xã Gốm Gia Thủy là tổ chức đứng tên sở hữu nhãn hiệu tập thể. Cùng với đó, các bước kỹ thuật được triển khai đồng bộ: thiết kế mẫu nhãn hiệu phù hợp đặc trưng sản phẩm; khoanh vùng địa lý; xin phép UBND tỉnh sử dụng địa danh “Gia Thủy”; lập hồ sơ đăng ký bảo hộ gửi Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ)...

Điểm nổi bật của dự án là Bộ tiêu chuẩn sản phẩm mang nhãn hiệu tập thể “Gốm Gia Thủy - Ninh Bình” được ban hành trên cơ sở khảo sát thực tế, ý kiến nghệ nhân và đối chiếu với các tiêu chuẩn quốc gia. Theo đó, nguồn đất sét phải khai thác tại huyện Nho Quan (trước đây); quy trình sản xuất tuân thủ hướng dẫn của HTX; sản phẩm có màu da lươn hoặc nâu sẫm, bề mặt bóng tự nhiên, tiếng gõ đanh, sắc; các sản phẩm tiếp xúc thực phẩm phải đáp ứng các tiêu chuẩn được quy định tại QCVN 12-4:2015/BYT; đất sét nguyên liệu được áp dụng theo Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 13776:2023. Bộ tiêu chuẩn không chỉ giúp kiểm soát chất lượng mà còn bảo vệ người tiêu dùng, tạo cơ sở để HTX đánh giá, cấp quyền mang nhãn hiệu cho các thành viên.

Đi liền với đó là Quy chế quản lý và sử dụng nhãn hiệu tập thể, bảo đảm sự thống nhất từ khâu sản xuất đến phân phối, ngăn ngừa việc lạm dụng, làm giả, làm nhái.

Đến nay, Nhãn hiệu tập thể “Gốm Gia Thủy - Ninh Bình” đã được Cục Sở hữu trí tuệ cấp văn bằng bảo hộ số 566186 ngày 21/8/2025, tạo nền tảng cho việc chuẩn hóa quy trình sản xuất, nâng cao sức cạnh tranh của sản phẩm, mở ra cơ hội đưa gốm Gia Thủy vươn xa hơn trên bản đồ thủ công mỹ nghệ Việt Nam.

Song song với bảo hộ sở hữu trí tuệ, dự án cũng đặc biệt chú trọng đến xây dựng hệ thống nhận diện và quảng bá: tem, nhãn, bao bì; cẩm nang nhận diện; website; tài liệu truyền thông; video clip về làng nghề; đưa sản phẩm tham gia các hội chợ, triển lãm OCOP... Đây chính là “giấy thông hành” giúp sản phẩm gốm Gia Thủy trở nên dễ nhận biết, dễ tiếp cận, tự tin chinh phục những thị trường khó tính và khách hàng hiện đại, tạo ra lợi thế cạnh tranh tuyệt đối so với các sản phẩm trôi nổi, không rõ nguồn gốc. Mô hình quản lý nhãn hiệu tập thể “Gốm Gia Thủy - Ninh Bình” cũng là cơ sở để nhân rộng cho các làng nghề truyền thống khác của tỉnh Ninh Bình.

Hành trình khẳng định nhãn hiệu tập thể cho gốm Gia Thủy không chỉ là câu chuyện của một sản phẩm, mà là câu chuyện của một làng nghề, của sự nỗ lực gìn giữ văn hóa truyền thống trong nhịp sống hiện đại. Để thương hiệu “Gốm Gia Thủy - Ninh Bình” của vùng bán sơn địa phát triển bền vững, cần sự chung sức của chính quyền, cơ quan chuyên môn, doanh nghiệp và từng nghệ nhân - những người tạo nên không chỉ các sản phẩm gốm mộc mạc, mà còn cả niềm tự hào quê hương.