Đặc sắc lễ chạp Tổ, xông Đền đêm Giao thừa ở làng Gạo

Từ lễ chạp Tổ

Từ bao đời nay, người dân làng Gạo lưu truyền câu ca “Dù ai đi đâu, về đâu/Nhớ ngày chạp Tổ rủ nhau cùng về”. Tục chạp Tổ ở làng Gạo gồm ngày Chạp làng vào ngày Rằm tháng Chạp và ngày Chạp họ diễn ra từ ngày 8 đến ngày 25 tháng Chạp ở các đền Đông, đền Tây và từ đường 18 dòng họ. Ngày chạp làng và chạp họ là dịp để dân trong làng, con cháu trong họ hội tụ, quây quần, thắp nén tâm nhang thành kính để tri ân với thành hoàng làng, tổ tiên dòng họ. Nghe các bậc cao niên kể lại nguồn gốc của tổ tiên, nhắc nhở con cháu về các quy ước trong dòng họ, các cháu mới sinh được gia đình làm lễ vào họ. Đặc biệt trong ngày chạp Tổ, dân làng Gạo và mỗi dòng họ sẽ lựa chọn người thay mặt dân làng, dòng họ mở cửa (xông Đền), nhà thờ họ đêm Giao thừa đón năm mới.

Việc chọn cử những người được xông Đền hay xông nhà thờ họ là một việc rất hệ trọng bởi theo tín ngưỡng, phẩm hạnh những người đó liên quan đến cả làng, cả họ trong năm mới. Vì vậy, người được chọn phải có đầy đủ các yếu tố: phải từ 60 tuổi trở lên, ông bà mạnh khỏe, có đức độ, con cháu đề huề… đặc biệt là trong gia đình không có “khăn xám”. Còn đối với những người xông điện và nhà thờ thì tiêu chí có phần giản lược hơn, chủ yếu là sự luân phiên giữa các ngành, các chi trong họ tộc. Ai được chọn lựa để xông đền hoặc xông nhà thờ là một vinh dự lớn, là niềm tự hào của cả gia đình, dòng họ. Vì vậy, người được chọn rất hồ hởi đón nhận, cùng gia đình dòng họ chuẩn bị rất chu đáo, công phu để hoàn thành nhiệm vụ được dân làng, được dòng họ giao cho.

Đến tục xông đền, xông nhà thờ
vào đêm Giao thừa

Tục xông đền, xông nhà thờ được bắt đầu từ chiều ngày 30 Tết với việc chuẩn bị lễ kính cáo với Thành hoàng, Tổ tiên xin được trang hoàng và mang các nghi trượng về nhà để chuẩn bị cho buổi rước với sự tham gia hỗ trợ của anh em họ hàng. Tối 30 Tết, anh em hàng xóm, bạn bè mang quà đến nhà người xông chúc mừng, uống nước và chuẩn bị cho đêm rước. Khoảng 21 giờ, sau hồi trống lệnh của làng, gia đình người xông mới bắt tay vào việc mổ gà, đồ xôi và nấu chè. Gà sau khi luộc phải có màu sáng bóng được đặt lên mâm xôi nghi ngút khói rồi được đặt lên bàn lễ. Xôi chè được nấu từ gạo nếp, đỗ, bột sắn, đường, sau khi nấu xong phải dẻo thơm, sánh, mịn, ngọt mát.

Khoảng 23 giờ, tùy thuộc vào khoảng cách giữa nhà người xông và nơi xông mà đoàn rước bắt đầu. Tuy nhiên, theo quy định, đoàn xông Đền đi trước, đến đoàn xông Điện, sau đó mới đến đoàn rước của các dòng họ. Đi đầu đoàn rước là đoàn người cầm đuốc, cầm cờ đi thành hai hàng, đội bát âm, chiêng trống rồi mới đến đoàn rước chính, đi sau là người xông, đội tế nam quan và con cháu, anh em gia đình, dòng họ và dân làng. Trong tâm niệm của người làng Gạo, ngọn đuốc đi đầu là ngọn lửa tượng trưng soi đường chỉ lối cho 18 cụ Tổ về đây lập làng dựng ấp, là ngọn lửa xua tan màn đêm giá lạnh, xua đuổi thú giữ, vừa là ngọn lửa của tinh thần đoàn kết của dân làng, anh em dòng họ vượt qua thử thách, là ngọn lửa thiêng mang theo niềm tin và hy vọng vào năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Đoàn rước chính gồm nhang án được trang trí rực rỡ gồm đỉnh hương, mâm xôi con gà, hoa quả do các thanh niên đầu chít khăn đỏ, mặc trang phục lễ hội rước. Người xông đền vận lễ phục áo đỏ (còn người xông nhà thờ vận lễ phục áo xanh), đầu đội mũ cánh chuồn đi sau nhang án, phía sau là đoàn tế nam quan và nhân dân tham dự.  Đoàn rước đi tới đâu không gian nơi đó ấm nồng, rực sáng, hòa trong tiếng chiêng trống, nhạc lưu thủy cùng với hương trầm và lất phất mưa xuân làm cho không khí đoàn rước thêm trang nghiêm, thành kính, trong lòng mỗi người dân đều mừng vui phấn khởi về những ước nguyện tốt đẹp trong năm mới.

Gần Giao thừa là lúc các đoàn rước đến Đền, Điện và các từ đường dòng họ. Đúng thời phút thiêng liêng chuyển giao giữa năm cũ và năm mới, tiếng trống điểm sang canh báo một năm mới bắt đầu, người xông mở cửa với lời chúc dâng lên Thành hoàng, Tổ tiên với ước nguyện một năm mới dân làng khỏe mạnh, nhà nhà ấm no, hạnh phúc. Thay mặt dân làng, dòng họ, người trong đền thành tâm dâng lễ lên Thành hoàng, Tổ tiên cầu một năm mới hạnh phúc, ấm no, an khang, thịnh vượng. Tại đền Đông, người xông đền dâng lễ và tổ chức tế nam quan. Tại các từ đường dòng họ, người chủ tế vào dâng hương tế Tổ, sau đó mọi người, anh em dòng họ lần lượt vào lễ Thánh, lễ Tổ. Trong giờ phút thiêng liêng, mọi người ngồi quây quần bên nhau thật chan hòa, ấm áp. Sau đó người xông Đền đi đến thắp hương tại đám Hát và đền Tây. Các nghi lễ dâng tại đây cũng giống như ở đền Đông. Còn đối với các từ đường, sau khi thụ lộc xong, mọi người lễ tạ rồi trở về xông đất tại gia đình

Trải qua hàng trăm năm, ở mảnh đất duyên giang này, những mỹ tục đẹp ngày Tết vẫn được duy trì và phát triển, góp phần gìn giữ, bảo tồn những giá trị lịch sử văn hóa truyền thống của quê hương Nam Định. Văn hóa làng với những mỹ tục như lễ chạp Tổ, xông Đền đêm Giao thừa tại làng Gạo vẫn là nền tảng vững chắc, nâng đỡ các thế hệ cháu con khôn lớn, trưởng thành để mỗi người luôn đau đáu về nguồn cội, luôn tâm niệm phải sống, học tập, lao động và cống hiến sao cho xứng đáng với truyền thống tổ tông.

Bài và ảnh: Văn Trọng